Van de afdeling (en Van)

Een bijzonder kenmerk in  de taal van Mark Rutte (want het is een frequent voorkomende constructie die van anderen niet of op z’n hoogst mondjesmaat gehoord wordt) blijkt uit deze voorbeelden:

• ik ben van de afdeling zo snel mogelijk (persconferentie 13.04.2012)
• dat ik niet in de afdeling stoere uitspraken ben (09.03.2012)
• ik ben niet van de afdeling schrikken of zorgen maar van de afdeling actie (14.03.2014)
• ik ben van de afdeling als je nooit fouten maakt dan doe je blijkbaar niks (22.01.2016)

Ik ben van de afdeling x betekent dus ‘een eigenschap van mij is x’: ik ben snel, stoere uitspraken zult u van mij niet horen e.d. Het woord “eigenschap” moeten we dan wel een beetje breed opvatten zoals in bijvoorbeeld “als je nooit fouten maakt dan doe je blijkbaar niks” waar het eerder ‘persoonlijke overtuiging’ betekent. En wat een persoonlijke verklaring was, kan ook een verzekering namens de eigen partij worden: “Als VVD zijn we van de afdeling je maakt drie of vier afspraken. Je vertrouwt elkaar” (MP-gesprek 27 april 2012 tegenover Pim van Galen). Dit gebruik van afdeling staat nog niet in Van Dale.

Hoe kan dit taalgebruik zijn ontstaan? Aan te nemen is, dat iemand zich binnen een grotere organisatie bij collega’s introducerend meldt als afkomstig “van de afdeling x” en dat het figuurlijke gebruik hier concreet z’n oorsprong in heeft gehad. Het zou dan een komische ondertoon hebben die door frequenter gebruik verzwakt, vergelijkbaar met bevallen van een advies e.d. (Zie de bijdrage Bevallen van.)

De premier was tijdens zijn wekelijkse tv-gesprek van 26 november 2010 juist bezig te vertellen hoe zijn persoonlijke houding in een bepaalde kwestie was (namelijk de Q-koorts), toen hij zich ineens gerealiseerd kan hebben dat z’n interviewer Tijs van den Brink werkzaam was bij de Evangelische Omroep. De MP veranderde plotseling van koers: “Ik ben niet zo van de afdeling -, ik ben niet zo Gereformeerd dat ik altijd bezig ben om te denken: moet ik nou persoonlijk verantwoordelijkheid nemen.” Gereformeerd moet hier bedoeld zijn als ‘steil calvinistisch’, een eigenschap die iets minder kleeft aan Hervormd, wat Rutte zichzelf noemt (of noemde voordat de PKN ontstond).

Het woord afdeling kan bij de premier overigens ook ontbreken, als hij bijvoorbeeld zegt: “Ik ben van een kleine overheid”. Omgekeerd kan hij zeggen: “Dan kom je in de afdeling zorg en ik probeer mezelf te programmeren dat ik die niet moet hebben”, PC 17 juni 2016. En ten slotte is er als variant de vergelijkbare uitdrukking met school, blijkens de PC van 10.01.2014: “Ik ben van een andere school, dit kabinet als geheel is van een andere school namelijk dat we van mening zijn dat…” Afdeling lijkt iets minder inwisselbaar dan school.

P.S. Tijs van den Brink (pers. med. 21 september 2016) meende dat Rutte de uitdrukking heeft overgenomen van voormalig fractievoorzitter Van Aartsen. Daarvan heb ik geen voorbeelden gevonden maar logisch zou het wel zijn. In 1994 zei staatssecretaris Wallage een keer in een Kamerdebat: “Ik ben niet van de afdeling terugvalposities.” Op navraag zegt deze: “Het is een uitdrukking die ik al heel lang in verschillende varianten gebruik.” (pers. med. d.d. 26.09.2016)

Terugvalposities betekent overigens ‘what if (in het meervoud)’. Dat begrip kent ook Rutte (zie het Kamerdebat van 14 juni 2016 over het Oekraïne-referendum: “Als dat niet lukt, dan zal de terugvalpositie vanzelfsprekend zijn om niet te ratificeren.”) – en geen wonder: Gerrit Zalm gebruikte het vaak. Minister Van der Klaauw (Buitenlandse Zaken) was in 1978 vermoedelijk degene die dit als eerste in de Tweede Kamer liet vallen maar pas in 2011 werd het in Van Dale toegevoegd, met als omschrijving ‘uitwijkmogelijkheid’.

Aanvulling d.d. 28.12.2017: In de nieuwe Tweede Kamer (eind maart aangetreden) is het tweemaal en in één debat Martin van Rooijen (50PLUS) die het woord terugvalpositie heeft gebruikt. Vaker klonk het woord dit jaar niet, afgaande op de Handelingen.

Aanvulling d.d. 09.01.2018: Bode en Willems geven in Binnenhofbargoens (‘s-Gravenhage 1997 blz. 44) voor terugvalpositie als betekenis ‘een oude positie of opvatting opnieuw innemen’. Dat lijkt op het projecteren van een inhoud op basis van de uiterlijke vorm. De omschrijving op blz. 72 ‘een positie waarop je kunt terugvallen’ lijkt juister.