Ommekomst

Aanvulling 23.03.2020: zie onderaan.

Met een lantaarntje moet er gezocht worden in de uitingen van Mark Rutte naar het woord ommekomst.1) Dat is jammer, want het is een interessant element in het Nederlandse lexicon. Er zijn waarschijnlijk twee betekenissen. a) De oorspronkelijke die juridisch van aard is en voor taalgebruikers vermoedelijk niet-doorzichtig (de enige die Van Dale heeft opgenomen). En b) de secundaire, waarvan de inhoud gebaseerd zal zijn op woorden met een wat vergelijkbare vorm. Interessant is eveneens, dat het juist voorzitters van de Tweede Kamer zijn die ommekomst geregeld gebruikten – vooral vrouwen, Jeltje van Nieuwenhoven (PvdA), Gerdi Verbeet (PvdA) en Anouschka van Miltenburg (VVD). Er is kennelijk voorzitterstaal in de Tweede Kamer.

De drie vrouwelijke voorzitters hadden geen juridische vooropleiding en dat kan verklaren dat zij in die positie tegelijkertijd wat formeel van toon, niet-alledaags wilden spreken en dus ommekomst niet schuwden, maar desondanks in een betekenis die in Van Dale nog ontbreekt. Vooral tijdens de Regeling van Werkzaamheden duikt (althans dóok want mevrouw Arib gebruikt het woord niet) ommekomst op, bij uitstek in combinatie met het woord brief: wanneer de Kamer een brief van het kabinet ontvangen zou hebben, dán zou er beslist kunnen worden over het houden van een debat.

Dat is de secundaire lezing van ommekomst, gelijk te stellen aan ontvangst. Na ommekomst van de brief staat gelijk aan ‘als de brief er eenmaal is’ en heeft dus een temporele betekenis die nog explicieter wordt wanneer een voorzitter zegt: “Na ommekomst van de eerste termijn zullen wij zien hoeveel tijd er resteert.” Na ommekomst van de eerste termijn betekent precies hetzelfde als Na de eerste termijn maar dan zonder het formele begrip ommekomst dat hier overtollig is.

Met dit gebruik zijn we wel vlak bij de aanvankelijke, technische betekenis die in een juridisch woordenboek gelijkgesteld wordt aan expiratie, “afloop, beëindiging van een termijn; verouderd woord, in akten nog wel gebruikelijk” – aldus Fockema Andreae’s Juridisch woordenboek al ruim 30 jaar geleden, in 1985 en mogelijk ook al in eerdere edities.

Een jurist als staatssecretaris Cohen klinkt dus hoorbaar door in een citaat als dit: “Als hem na ommekomst van de beslistermijn een vergunning wordt verleend, gaat die vergunning in uiterlijk op de datum van de aanvraag, met daarbij opgeteld de periode waarmee de beslistermijn was verlengd.” Na ommekomst van de termijn is de oorspronkelijker vorm, na ommekomst van een brief is jonger Nederlands.

Er zijn naast de genoemde vrouwelijke voorzitters meer hoorbare liefhebbers van het gebruik van ommekomst in de vergaderzaal (vooral kabinetsleden zoals minister Van Boxtel, staatssecretaris Weekers, minister Netelenbos, maar ook het D66-kamerlid Scheltema-Van Nie) – in meerderheid bezigden zij het in de jongere betekenis, ook wel eens ondanks een juridische opleiding. De meeste bewindslieden en kamerleden gebruiken het niet en Mark Rutte dus héel zelden. Tijdens de Algemene en Politieke Beschouwingen van 2015 zei hij: “De stand van zaken is dat in de begroting wat betreft de rechtsbijstand wordt uitgegaan van invoering per 1 juli aanstaande. De commissie-Wolfsen is om advies gevraagd. Na ommekomst van dat advies zal het kabinet bezien hoe verder te gaan met het rechtsbijstanddossier.” Als het advies binnen is, niet als het advies verstreken is – Rutte hanteert dus de jongere variant, die van de niet-jurist.

Is ommekomst in die nieuwe betekenis een voorbeeld van volksetymologie (waarbij vorm of inhoud van een duister woord begrijpelijker wordt gemaakt)? Ja en daar is een argument voor in een uiting van de directe voorganger van Rutte, premier Balkenende (CDA). Die zei op 3 juni 2008 in de Tweede Kamer: “na ommekomst uit Brussel” – ommekomst opgevat als ‘terugkeer’, weder-komst. En Balkenende had nog wel geschiedenis én rechten gestudeerd.

1) Met een lantaarntje zoeken staat m.i. niet in Van Dale – dat zou daar opgenomen moeten worden.

Aanvulling 11.04.2017. Zei minister Plasterk (BiZa en Koninkrijksrelaties) zojuist in antwoord op vragen van het lid Bosman (VVD) dat hij even wilde wachten totdat de reactie op een kabinetsvoorstel “om komt” van de Raad van Sate? En was dat een stille verwijzing naar het woord ommekomst?

Aanvulling (2) 11.04.2017. Volgens het nu gepubliceerde voorlopig verslag zei de minister zelfs: “Ik hoop op een spoedige ommekomst in de Rijksministerraad en dan worden daar knopen doorgehakt.”

Aanvulling 26.04.2017. In de biografie van Van Agt (Johan van Merriënboer, Peter Bootsma, Peter van Griensven, Van Agt Biografie. Tour de force. Nijmegen 2008) staat op bladzijde 67 een opmerking van de aspirant-minister in een brief, waarin hij spreekt van “na ommekeer van de kabinetsperiode”. Ommekeer staat niet in het genoemde juridische woordenboek van Fockema Andreae en in Van Dale in deze zin evenmin. Over minister-president Van Agt en taal gaat het in de aflevering Gestie.

Aanvulling 31.05.2017. Mr. Sybrand Buma LL.M geeft namens het CDA schriftelijk en formeel ogend advies aan informateur Edith Schippers, d.d.17 mei 2017. Hij vat onder andere de nabije geschiedenis samen: “Na ommekomst van de verkenningsronde is gestart met onderhandelingen tussen de bovengenoemde partijen.” Het Nederlands in deze korte tekst is opmerkelijk, er wordt ook een Vlaamse vorm gebruikt (aldus Van Dale: BE) in de zin met de kern van het advies: “(…) acht het CDA het aangewezen dat onderhandelingen in een nieuwe samenstelling worden gestart.” Daarin staan geen andere partijen genoemd – aangewezen is ‘wenselijk, aanbevelenswaardig’.

Aanvulling 23.03.2020: Er is een tweede tekst over ommekomst in dit blog verschenen met aandacht voor het gebruik in 2018 en 2019 in de Tweede Kamer. Enkele jaren verder… etc.