Bij de Nederlandse zinsontleding is het minder gemakkelijk om het onderscheid te leren tussen wat een bijvoeglijk naamwoord en een bijwoord is dan bijvoorbeeld in de Engelse. Net als in allerlei andere talen is een bijwoord daar aan een specifieke vorm te herkennen, in dit geval aan –ly. Het verschil tussen Eng. recent en recently is dus bijvoeglijk naamwoord versus bijwoord.
Bijwoord en bijvoeglijk naamwoord variëren op het punt van het zogeheten bereik binnen de zin: waar hebben ze betrekking op. Een bijwoord (ad-verbium) houdt vooral verband met een werkwoord, een bijvoeglijk naamwoord met een zelfstandig naamwoord.
Een recent verschijnsel bestaat dus uit een bijvoeglijk naamwoord recent gevolgd door het zelfstandig naamwoord verschijnsel. Maar daartegenover: iets wat zich recentelijk afspeelde bevat een bijwoord recentelijk dat met het werkwoord zich afspelen in verband staat. We zien aan recentelijk dat het Nederlands (vooral vroeger) een bijwoordelijk –elijk kende dat ook uiterlijk overeenstemt met het Engelse –ly. 1)
Maar wat een bijvoeglijk naamwoord wás kan zich ontwikkelen tot een woord dat ook bruikbaar is als bijwoord. Van zo’n functie-verbreding is spectaculair een voorbeeld. Kijk naar deze uitingen van de Nederlandse minister-president:
- We zijn daar spectaculair succesvol in geweest kun je wel zeggen. (PC 12.08.2011)
- Daar was het spectaculair succesvol, het eigen woningbezit is daar nog enorm gestegen. (PC 23.12.2011)
- Het heeft spectaculair gewerkt, omdat je de verantwoordelijkheid legt waar je hem moet leggen. (PC 20.04.2012)
- dat is spectaculair goed gelopen (PC 16.05.2012)
De docent Nederlands Mark Rutte (zie Zijdens) zal toegeven dat spectaculair in deze vier uitingen van de minister-president Mark Rutte even zovele malen een bijwoord is. Dat is een nieuwe ontwikkeling in dit vakgebied van hem, ook al zal hij zijn leerlingen daar waarschijnlijk niet mee lastig vallen. Zo’n uitbreiding van woordsoort is niet ongewoon en het is geen toeval dat het aandachttrekkende woorden zijn. Smaakversterkers vormen een voornaam bestanddeel van politiek taalgebruik. Van betrekkelijk actuele datum moet dezelfde loop van het woord idioot zijn (hetzelfde geldt voor bizar). In 2013 voegde Van Dale aan het zelfstandig en het bijvoeglijk naamwoord het bijwoord apart toe dat Rutte ook gebruikt: in het Gesprek met de minister-president zegt hij op 3 december 2010 “dat deze idioot zware criminaliteit met wortel en tak wordt bestreden.” Z’n opwinding onderstreept de premier door de contaminatie (waarin met wortel en tak uitroeien is samengesmolten met met alle kracht bestrijden).
Spectaculair in het Nederlands dateert van na de Tweede Wereldoorlog. Als we afgaan op het aanvankelijke gebruik in de Tweede Kamer, moet de betekenis in de eerste jaren anders geweest zijn. In 1950 spreekt de Kamer over een nieuw “welvaartsfonds” voor Suriname en dat heeft tijd nodig: “Spectaculair stelt het nog niet voldoende voor.” En over de ontwikkeling van de Nederlandse economie in hetzelfde jaar: “Ook indien het waar zou zijn, dat er spectaculair gesproken te weinig voortgang waarneembaar is, dan nog behoeft dit nog geen aanleiding tot ongeduld te zijn.”
SPECTACULAIR TK 28.11.1950
Kennelijk betekende spectaculair eerst neutraal-objectief ‘zichtbaar, waarneembaar’. Dat spoorde met de betekenis van het Engelse spectacles ‘bril’. Maar al vrij snel ontwikkelde het zich tot ‘in het oog vallend’, met een intensiteit die allicht bevorderd is door spektakel en passend bij het Engelse spectacular. En weer later kreeg het woord met de nieuwe betekenis dus een extra functie als versterkend bijwoord, dankbaar object in politiek taalgebruik.
1) Rutte gebruikt misschien wel met een zeker genoegen en waarschijnlijk bovengemiddeld het woord recentelijk wegens de overeenstemming met Eng. recently: “We hebben recentelijk ook gesproken met Fred de Graaff, de nieuwe voorzitter van de Eerste Kamer.” (PC 08.07.2011), e.d. Recentelijk is blijkens de Ngramvier van de KB duidelijk aan een opmars bezig vanaf ongeveer 1970.
