De Tweede Kamer hield zich vroeger bepaald met concrete kwesties bezig. Dat kon gaan over het pensioen of het niet-bevorderen van een bepaalde militair, een ander voorbeeld uit het dagelijkse leven betreft een aspect waar het begrip wijdte geregeld bij voorkwam. Wijdte, wie gebruikt het woord nu nog? Bij de begrotingsbehandeling voor 1824 ging het over een Gelderse situatie met “schutsluizen in dit kanaal op eene diepte van twaalf voeten, en eene wijdte van twee-en-dertig voeten zijn aangelegd, en dus zes à acht voeten meerder wijdte hebben, dan tot hiertoe de grootste schutsluizen in de Nederlanden”. Meervoud, we waren nog met z’n tweeën.
In het kader van de aanleg van de spoorwegen kwam hetzelfde woord geregeld langs bij de beraadslagingen aan het Binnenhof, zoals in 1852: “(…) dat tusschen Abcoude en Nieuwersluis is gelegd, zal vervangen door een smal spoor, maar dat men het dubbel spoor tusschen Maarsbergen en Veenendaal voorloopig zal houden op de tegenwoordige wijdte en daarbij een derde, maar versmald spoor zal voegen”. In 1858 gaat het over een bepaalde wijdte van de brug in Dieren.
Geen wonder dat er in hetzelfde verband (maar wel enkele tientallen jaren later) samenstellingen vallen zoals spoorwijdte, railwijdte, doorvaartwijdte, sluiswijdte en brugwijdte. Zo gaat dat immers, samenstellingen (combinaties van woorden die elk in hun eentje ook zelfstandig voorkomen) vormen vaak een volgend stadium in de ontwikkeling van de parlementaire taal: eerst wijdte van de mazen van een net, daarna pas maaswijdte. Dat woord en die kwestie heeft de parlementaire geschiedenis telkens en telkens maar weer bezig gehouden. Geen wonder, het ging over vangstbeperking of juist niet. Nog in 2007 kwam een motie-Polderman over vergroting van de maaswijdte in stemming. (Soms werd het overdrachtelijk gebruikt in het kader van het wegennet.)
Die samenstellingen hadden vooral de vorm van N+N, dus zelfstandig naamwoord + zelfstandig naamwoord. Maar vanaf 1890 begint een nieuwe variant op te komen, V+N: een werkwoordelijke stam gecombineerd met wijdte. Neem draagwijdte. Dat kwam bijvoorbeeld aan de orde na “de invoering van het nieuwe geweer, waarvan de draagwijdte en het indringingsvermogen zoo groot zijn”: hoe ver kan een geweer schieten en wat richt het aan. In 1898 gaat het over de vuurwijdte (en trefkans) van kanonnen, een paar jaar eerder was er in natuurlijker verband sprake van de plantwijdte en de keus van kweekplantjes (1893). Heel concreet-praktisch.
SCHEVENINGEN VISSERSHAVEN (foto SR)
Maar nog voor 1900 blijkt uit een bijdrage van Pieter Jelles Troelstra over de aanleg van een vissershaven in Scheveningen dat draagwijdte een figuurlijke betekenis heeft als hij zijn mede-afgevaardigden waarschuwt voor “de draagwijdte van hun stem”. Ook als het in 1961 gaat over het Nederlandse toelatingsbeleid blijkt een vergelijkbare figuurlijke inhoud toegekend te worden, als een Kamerlid zegt dat de minister “spreekt over het tot maximale spanwijdte uitgerekte toelatingsbeleid.” (De letterlijke betekenis in relatie met de breedte van vleugels van een vliegtuig komt soms ook voor.)
In 1949 doet het woord reikwijdte z’n voorzichtige entree in het Nederlandse parlement – tien jaar later begint het geregelder gebruikt te worden en in het laatste kwart van de 20ste eeuw lijkt het woord bijna te exploderen, zo vaak komt het voor: vanaf 1995 tot nu loopt het aantal voorkomens in de Tweede Kamer alleen al aardig in de richting van 2000 stuks. Hoe hebben ze er zo lang zonder gekund? Een andere, serieuzere vraag is: wie denkt er bij reikwijdte of draagwijdte nu nog aan het letterlijke reiken ‘uitstrekken’ of dragen ‘een afstand overbruggen’?
Geen wonder dat het succes van reikwijdte de laatste jaren ook blijkt uit een verlenging van dat samengestelde woord zelf, getuige composita als reikwijdte-artikel, reikwijdte-besluit, reikwijdte-gebruikers, reikwijdte-middelen, reikwijdte-projecten, reikwijdte-verbreding, reikwijdte-voorziening e.a. Minister Hedy d’Ancona had het op 14 november 1990 zelfs over reikwijdteverbredingssituaties waarvoor Gedeputeerde Staten eigen bijdragen mogen vaststellen.
Gisteren (11 april 2017) bleek niet alles controversieel tijdens de kabinetsformatie. Zó stond het op Teletekst: “Nederland heeft het regeringstoestel PH-KBX voor 3,7 miljoen euro verkocht aan Alliance Airlines, een Australische maatschappij. Dat heeft minister Schultz bekendgemaakt. Vorig jaar werd bekend dat het kabinet de Fokker 70 wilde vervangen. Hij wordt sinds 1996 gebruikt door leden van de regering en het Koninklijk Huis, maar heeft een beperkte reikwijdte. Volgens De Telegraaf gaat Alliance Airlines het toestel gebruiken als vip-vliegtuig. Het kabinet meldde vorige week dat het nieuwe regeringsvliegtuig een Boeing 737 Business Jet wordt, genaamd PH-GOV. De aanschafkosten zijn 92,7 miljoen.”
TT 11.04.2017 (fragment)
Een beperkte reikwijdte!
Wijdte ontwikkelde zich in enkele honderden jaren Haags taalgebruik van een simpel, concreet woord tot een figuurlijke samenstelling die (nomen est omen) langer en langer kon worden. Reikwijdte blijkt daarvan ver-re-weg het succesvolste abstracte voorbeeld. En ineens wordt dát woord concreet gebruikt in het kader van de actieradius van een regeringsvliegtuig. De tegenwoordige voorliefde voor reikwijdte gaat ver. Het krijgt hier een VIP-behandeling waarvoor draagwijdte eerder in aanmerking zou zijn gekomen.
Aanvulling 14.04.2017: Deze week (11, 12 en 13 april) kwam reikwijdte volgens de Handelingen meer dan 20 maal voor in de plenaire vergaderingen van de Tweede Kamer. Draagwijdte 0 x.
P.S. Ambtelijke aangroei van woorden komt ook aan de orde bij Beleidsman, Commissienamen i en dito-ii, Faseren en Plafond.
