Idioot, waanzinnig, krankzinnig en nog zoiets (viii)

Een provider werft momenteel met snel internet voor een prijs die laag is in vergelijking met wat andere aanbieders vragen: “Tele2 introduceert een onbeperkt en ongeremd ‘schandalig snel 4G-internet’ voor niet meer dan 25 per maand.” Schandalig snel is het zoveelste geval waarbij een woord een betekenisverandering heeft ondergaan en een versterkend bijwoord is geworden. Er is toch geen schandaal te bekennen in deze aanbieding van ‘zeer’ (= schandalig) snel internet anders zou deze advertentie snel verboden of teruggetrokken zijn. Het betreffende woord is losgeraakt van zijn oude betekenis, zoals dat ook met idioot, waanzinnig, krankzinnig en veel vaker gebeurd is. Het meest dichtbije voorbeeld is trouwens genadeloos in dezelfde advertentie.

Hoe zit het met het gebruik in de Tweede Kamer van schandalig ‘zeer, erg’? In het hele kalenderjaar 2016 werd het maar eenmaal in de Handelingen opgenomen, uit de mond van GroenLinks-parlementariër Rik Grashoff: “(…) om ook maar iets te doen aan het schandalig hoge percentage jeugdwerklozen”. Een zeer gangbare combinatie is het momenteel dus niet, ofschoon ds. Van Dis het al in 1932 opnam voor het inkomen van de binnenschippers met het verwoorden van de opvatting dat die “in deze gevallen vrachtprijzen uitbetaald krijgen, die schandalig laag zijn”. (30.11.1932) In 1938 verwees iemand naar “de werkelijk schandalig lage pensioenen van de mijnwerkers”, elf jaar later heette de “kostwinnersvergoeding schandalig laag”.

In 1954 leek schandalig laag en schandalig hoog onderweg naar een doorbraak (deze combinaties kwamen dat jaar vijf maal in de Handelingen van de Tweede Kamer), maar dat bleek dus niet het geval. Ook al waren de eerste voorbeelden traditioneel die waarmee zo’n onderstrepend bijwoord gecombineerd wordt, namelijk hoog en laag, dat was geen voorteken voor een grote vlucht naar gebruik in gezelschap van andere woorden. Daar veranderen ook incidentele gevallen als schandalig veel (1969), schandalig smerige toiletten (1971), schandalig weinig (1984), schandalig verkwistend (1986) niets aan, schandalig liet zich niet zo succesvol met andere woorden verbinden.

Het woord zélf maar dan niet als versterkend bijwoord is wel veel in bijdragen van Kamerleden te horen. Nadat Fleur Agema (PVV) 2015 had uitgeluid door iets als “diep, diep schandalig” te kwalificeren, was dit de oogst van het woord in het jaar 2016:

• Eenmaal of meer dan eens gebruikten de volgende leden het: Dijkgraaf SGP, Van Gerven SP, Graus PVV, Van Dijck PVV, Thieme PvdD, Geurts CDA, A. Rutte VVD, Bergkamp D66, Madlener PVV, Belhaj D66, Van der Burg VVD, Monasch nog net PvdA, Öztürk, De Vries PvdA, Ypma PvdA, Kooiman SP, Teeven VVD , Van Wijngaarden VVD, Voortman GroenLinks, Karabulut SP, Marcouch PvdA en Van Raak SP. Kortom: alle partijen met uitzondering van de ChristenUnie en 50PLUS.
• Aparte vermelding waard is Jan Vos (PvdA) die het woord schandalig in 2016 het vaakst in de mond nam, te weten vier maal, zij het voor een-en-dezelfde kwestie, de aardbevingen in Groningen als gevolg van de gaswinning daar.
• Jesse Klaver (GroenLinks) en Agnes Mulder (CDA) nuanceerden hun uitspraak door te spreken van respectievelijk bijna – en eigenlijk schandalig.
• Madeleine van Toorenburg (CDA) gebruikte 1x schandalig en onderstreepte eenmaal via “echt schandalig”.
• Onderstreping kwam het meest voor in de bijdragen van de PVV: Graus zei naast eenmaal “schandalig” en een keer “veel schandaliger”, Agema zei “werkelijk waar schandalig” en “diep schandalig”, Beertema en Bosma elk “te schandalig voor woorden”. De ex-PVV’ers Bontes en Van Klaveren bedienden zich er eveneens vaak van (“echt schandalig” (2x), “zo schandalig” en enkele malen “schandalig” zonder meer).
• Ook vanuit de VVD (weliswaar regeringspartij maar geregeld gebruiker van het woord schandalig) en in bijdragen van de SP klonk dit nadrukkelijk onderlijnde Nederlands. Tellegen (VVD) “het meest schandalig”, Potters (VVD) “schandalig”, “heel schandalig” en “onacceptabel en schandalig”. Jasper van Dijk van de SP was op de linkerflank het duidelijkst hoorbaar met drie keer “werkelijk schandalig” en vier maal “schandalig” zonder nadere toevoeging.

Parlementariërs nemen het woord schandalig tegenwoordig makkelijker in de mond dan voorheen. De frequentie in de Tweede Kamer neemt in de jaren 1996 > 2006 > 2016 bijvoorbeeld toe van 10 > 17 > 48.

Maandag volgt de afsluiting van deze reeks, – voorlopig.