IN HET NIEUWS is Ian Buruma, die in NRC Handelsblad van 12/13 augustus 2017 de aandacht vestigde op een interessant verschijnsel, de herkomst van het woord kosmopoliet. Dat is sinds lang in bepaalde perioden en kringen een scheldwoord, zoals in de tijd van Stalin, in de nazi-tijd maar ook al in ten tijde van de Reformatie. Kosmopolitisme is een bestreden globalisering avant la lettre. “Het is de terminologie die typisch wordt gebezigd door bewegingen die raszuiverheid naijveren”, schrijft Buruma.
Fragment NRC Handelsblad 12/13.08.2017
Hier wordt een nieuw werkwoord naijveren gebruikt, door de NRC-redactie in een entreetje op het opiniestuk overgenomen. Naijver – een woord dat Van Dale schrijft als na-ijver – is stilaan en heel regelmatig al sinds het midden van de 19de eeuw aan het verdwijnen uit het Nederlands. Het betekent ‘jaloezie, afgunst’. Een werkwoord naijveren of na-ijveren kent Van Dale niet – ook in een bron als de Handelingen van de Tweede Kamer komt het niet voor. In de tekst van Buruma betekent het ook niet ‘afgunstig zijn’ maar wel ‘streven naar, ijveren voor’ – opgeteld: na-ijveren.
Sinds het midden van dezelfde 19de eeuw komt het begrip provincialisme in het Nederlands voor. Het sloeg aanvankelijk op regionaal eigen vormen van het Nederlands (dialectismen), inmiddels is de betekenis ‘kleinsteedse bekrompenheid’. Provincialisme deelt dus het afkeurende gebruik met kosmopolitisme. Rond 1980 verschuift de context naar internationaal verband, eerder betrof het provincialisme binnen Nederland (in combinatie met bijvoorbeeld “gemeentelijk chauvinisme”) blijkens die Handelingen van de Tweede Kamer. Laurens Jan Brinkhorst (D66) gebruikt het in 1981 (“Anderen richten zich op een isolement in eigen samenleving, op autarkie en provincialisme”), Jacques Wallage (PvdA) in 1986: “Gaan wij ons land ten opzichte van de mogelijkheden in Europa intellectueel dichtplakken met kranten? Er walmt hier een geur van provincialisme op die niet past bij de groeiende eenwording van Europa.”
Vooral in 2002 komt het woord relatief vaak in de Handelingen van de Tweede Kamer voor en daar heeft datzelfde Europe mee te maken. Het is het jaar waarin gediscussieerd wordt over de uitbreiding van de EU. Eind 2002 wordt besloten dat Cyprus, Estland, Hongarije, Letland, Litouwen, Malta, Polen, Slovenië, Slowakije en Tsjechië klaar zijn voor toetreding tot de EU per 2004.
Aanvulling 17.08.2017: Alsnog gezocht in LexisNexis en twee (en niet meer dan twee) vindplaatsen aangetroffen van het werkwoord naijveren buiten het NRC-artikel:
- In Dagblad Tubantia/Twentsche Courant van 22.01.2004 vraagt burgemeester ir. J.J. van Overbeeke zich na vragen uit de kring van lokaal historisch geïnteresseerden uit Rijssen af, “hoe ver je dan moet gaan met het naijveren van de historisch juiste schrijfwijze van straatnamen.”
- Het ANP publiceert op 5.2.2010 een tekst met het volgende citaat: “De fanatici die macht naijveren met ideeën over een pure Islam die meteen hun geweld rechtvaardigt, hebben hun wortels in het gedachtegoed van soennieten, met name van het schiereiland Arabië.”
