Een jubileumpje: dit is aflevering 250 in dit blog.
Stellingen-stad Wittenberg 2013 (SR)
In een oudere vertaling van de Heidelberger Catechismus (de tekst die een halve eeuw is ontstaan na de Reformatie van 1517 – en die begon met de publicatie van de 95 theses door Luther in wat ik maar even noem de stellingen-stad Wittenberg) wordt een inmiddels niet meer gangbaar werkwoord verordineren gebruikt. Het betreft Zondag 31, meer in het bijzonder het antwoord op vraag 85: “Hoe wordt het hemelrijk toegesloten en ontsloten door den Christelijken ban?” Het antwoord heeft te maken met de kerkelijke tucht. Daarin wordt een belangrijke rol gespeeld door de mannen “die van de gemeente daartoe verordineerd zijn”. Van de gemeente = door de gemeente, zoals nog in het Duits. Het hele antwoord luidt:
“Alzo, als, volgens het bevel van Christus, degenen, die onder den Christelijken naam onchristelijke leer of leven voeren, nadat zij, ettelijke malen broederlijk vermaand zijnde, van hun dwalingen of hun schandelijk leven niet willen aflaten, der gemeente, of dengenen die van de gemeente daartoe verordineerd zijn, aangebracht worden; en, zo zij aan de vermaning zich niet storen, van henlieden door het verbieden der Sacramenten uit de Christelijke gemeente, en van God Zelven uit het Rijk van Christus gesloten worden; en wederom als lidmaten van Christus en Zijn gemeente aangenomen, zo wanneer zij waarachtige betering beloven en bewijzen.” *)
Verordineren is volgens Van Dale verouderd, de betekenis heeft hetzelfde begin te weten ‘verordenen’. De laatste die het in een Kamerdebat gebruikte was Dries van Agt, als minister van justitie in het abortusdebat van 5 november 1974. Hij probeerde zijn tekst hoorbaar juridisch te formuleren, het onderwerp was er politiek-beladen genoeg voor: “Voorts regardeert met name de vraag, in hoeverre ongeboren leven behoort te worden ontzien, zozeer de gehele gemeenschap, dat het oordeel daarover niet aan de medische tuchtrechter, ten minste niet helemaal, kan worden afgeschoven, tenzij de wetgever zulks zou verordineren.”
Eerder had Van Agt het werkwoord ook al ‘es gebruikt: “Sommigen in deze Kamer verlangen dat de Minister van Justitie hoog uit het zadel verordineert, dat een strafbepaling welke deel uitmaakt van een wet van recente datum die met een ruime meerderheid van het parlement is aanvaard en tot onderdeel van onze wetgeving is gemaakt, helemaal niet zal worden toegepast.” (28 oktober 1971)
Taal regardeert de hele gemeenschap. Verordineren is uit het juridische jargon én uit het gangbare Nederlands verdwenen – wie aan een samenloop van omstandigheden durft te denken, kan veronderstellen dat het woord verordonneren dat verordineren heeft verdrongen. Zie bijvoorbeeld de samenloop van neergang en opkomst van de beide werkwoorden volgens de NGramviewer van de KB sinds ongeveer 1945. (Ja ik weet, dat dit op zich onvoldoende is propter…)
Marcus Bakker van de CPN heeft volgens het Kamerverslag op 12 oktober 1971 nog uitgeroepen: “Zij zouden blijkbaar moeten verordineren straks alles in de berm te rijden?” Maar na het zomerreces zegt hij volgens diezelfde bron: “U zit maar te verordonneren en u wilt alles maar regelen.” (18 augustus 1972) Het is goed mogelijk, te veronderstellen dat Bakker ook in 1971 al verordonneren heeft gezegd maar dat het toen nog door de Stenografische Dienst is gecorrigeerd.
Verordonneren is momenteel de gewone vorm – vanaf 1995 komt het enkele tientallen malen in de Handelingen voor, verordineren niet meer. Verordonneren vind ik strenger klinken, misschien verklaart dat mede deze overwinning. Er zijn minstens twee wegen te bedenken waarlangs taalgebruikers tot deze verandering gekomen zijn – wellicht hebben beide wegen elkaar versterkt. Dit zijn ze:
1) Het klankwettige pad is naar het voorbeeld van macaroni. Dat is oorspronkelijk maccheroni in het Italiaans waaraan we het ontleend hebben. Omdat wij “makkeroni” zeiden en dat plat vonden klinken (zoiets als “labberatorium”) hebben we dat aangepast tot macaroni, – die eerste a klonk als het ware dóór. Verordineren zijn we geneigd uit te spreken als “verordenéren” en daar zou het de voorafgaande o kunnen zijn die door echoot in verordonneren.
2) De analoge route. Verordineren spraken we uit als “verordenéren” en we zochten een minder volksige variant. Omdat er van hogerhand ook aan pardonneren gedaan wordt, werd verordonneren gecrëeerd als uitkomst van de optelsom bestaande uit begin en eind van het tweetal verordineren + pardonneren.
*) Ik vond henlieden niet in Van Dale, wijlieden evenmin. Wel is ulieden opgenomen: “(verouderd) om nadrukkelijk het meervoud aan te duiden in gevallen dat ‘u’ alleen daarvoor niet voldoende geacht wordt”. O? (Hier: uitroep van verwondering van mij, SR.)
