Hoe werkt dat eigenlijk als je als aspirant-bewindsman bij de formateur op bezoek komt? Bij de vrouwen is het eenvoudig, Mark Rutte duwt charmant de stoel waarop zijn collega is gaan zitten voorzichtig een eindje aan in de richting van de tafel, Schouten en Bijleveld licht ongemakkelijk, Ollongren geheel naturel. Bij binnenkomst voor het fotomoment heeft hij soms zacht gezegd: “Ik ga niet zoenen hoor!” Hoe anders bij de mannen. Er is geen lakei die de stoel aanschuift en dat leidt tot een bijzonder moment: wanneer gaat de aanstaande minister zitten?
Maandag konden we interessante verschillen waarnemen. Halbe Zijlstra wachtte zichtbaar bedremmeld als een leerling – staand met de hand aan de stoel – tot de nummer 1 van zijn partij z’n plaats bereikt had. Wopke Hoekstra deed hetzelfde maar veel subtieler: zinloos friemelen aan de middelste knoop van zijn colbert om even iets te doen te hebben en dan precies tegelijk met de nieuwe premier plaatsnemen. Nee, dan Ferdinand Grapperhaus! Rutte was nog niet halverwege de tafel of het eerste statement was in stilte door de CDA’er afgelegd: die zat, als eerste. De uitslag was achtereenvolgens 0-1, 1-1 en 1-0.
Werkt dat zo? Is dat een onderdeel van het mechanisme dat de formatie ook is?
Mechanisme is een woord met een lange parlementaire traditie. Midden in de 19e eeuw zegt het Tweede-Kamerlid Floris van Hall (hij is sinds kort baron) als ze plotseling hun stem over iets moeten uitbrengen dat geen normale parlementaire behandeling heeft gehad: “Die handelwijze is vreemd aan het mechanisme van onze Kamer en van onze instellingen, die eene voorbereiding, soms zelfs eene zeer langzame voorbereiding medebrengen.”
Thorbecke verdedigt niet veel later in de Kamer tegenover Willem Jonckbloet dat het onderwijs voor meisjes anders moet zijn dat dat voor jongens (1871): “Mogt het onderwijs aan middelbare scholen hier en daar de strekking van een mechanisme, van eene fabriek gekregen hebbon, zeker mag eene meisjesschool dergelijk karakter niet hebben.” Mechanisme wordt hier dus gelijkgesteld aan een fabriek, een reeks automatische handelingen.
Anderhalve eeuw later kunnen we vaststellen dat Kamerleden verzot zijn op het woord mechanisme, leden van vak-K niet minder. Als politici gesteld zijn op een woord, gebruiken ze dat veel en laten tegenover collega’s, journalisten en de publieke tribune horen dat ze waarachtig meetellen. Dat is bij een begrip als mechanisme ook bepaald voorstelbaar: de politiek stelt regels, maakt afspraken en gaat vervolgens achterover zitten, want dan moeten derden ze handhaven – de politici houden zich inmiddels met andere dingen bezig.
Als het woord zich ervoor leent (en dat is bij mechanisme het geval) wordt het mettertijd specifieker gemaakt en dijt het bijvoorbeeld aan de voorzijde uit. Met Schengen hadden we regels gesteld omtrent het verkeer binnen een aantal EU-landen en daarna moet het Schengen-mechanisme werken. Inderdaad, meneer Thorbecke, bijna fabrieksmatig. Het is maar één voorbeeldje uit een uitbreidbare reeks met een lengte van minstens tientallen en tientallen stuks die soms erg lang uitvallen:
“bail-in”-mechanisme, achteraf-mechanisme, afwentelingsmechanisme, afwikkelingsmechanisme, alarmmechanisme, arbitragemechanisme, beïnvloedingsmechanisme , beprijzingsmechanisme, bewijsvergaringsmechanisme, bewijsvoeringsmechanisme, brexit-mechanisme, CO2-beprijzingsmechanisme, controlemechanisme, correctiemechanisme, crisisherverdelingsmechanisme, EU-mechanisme, financieringsmechanisme, “freeriders”-mechanisme, geschillenbeslechtingsmechanisme, geschillenmechanisme, handhavingsmechanisme, herplaatsingsmechanisme, herverdelingsmechanisme, hervormingsmechanisme, ICS-mechanisme, investeringsbeslechtingsmechanisme, koppelingsmechanisme, monitoringsmechanisme, noodmechanisme, noodremmechanisme, overdrachtsmechanisme, overgangsmechanisme, prijsmechanisme, rechtsstaatmechanisme, relocatiemechanisme, resolutiemechanisme, restmechanisme, samenwerkingsmechanisme, sanctiemechanisme, Schengenmechanisme, solidariteitsmechanisme, spreidingsmechanisme, SRM-mechanisme, subsidiariteitsmechanisme, terugkeermechanisme, toegangsmechanisme, toezicht(s)mechanisme, verdedigingsmechanisme, verdeelmechanisme, verdelingsmechanisme, verificatiemechanisme, waarborgmechanisme, waarschuwingsmechanisme
De minister-president is maar een van de spelers die het woord hoorbaar bemint. Op persconferenties kan hij het hebben over “de vraag hoe wij nu verder aanvliegen op dat permanente crisismechanisme waaraan gewerkt wordt”. Of de journalisten horen van hem de verzuchting: “Er zijn zoveel vraagstukken aan te pakken voordat je naar een gemeenschappelijk depositogarantiestelsel of naar een gemeenschappelijk resolutiemechanisme kunt gaan”. En neem het Europees stabiliteitsmechanisme, ESM voor insiders als de premier en enkele anderen.
Mechanisme is een technisch begrip dat niet alleen te maken heeft met geld. Beluister Rutte op een andere persconferentie over de vluchtelingenstroom binnen Europa: “We weten via een herverdelingsmechanisme en via dat resettlementinstrument om hoe veel mensen het gaat”. (Instrument hoort in dezelfde technisch klinkende sfeer als mechanisme.) Jazeker, de Europese Raad heeft afspraken gemaakt voor een tijdelijk relocatiemechanisme voor 160.000 personen. In de Kamer sprak Rutte onder andere geregeld van het monitoringsmechanisme en van het rechtsstaatmechanisme.
Met het vertrek van minister Bert Koenders zwaait er iemand af, die vele, véle malen het woord mechanisme in de Tweede Kamer liet horen. Met een financiële bewindsman als Wouter Koolmees op komst, weten we dat we het woord in allerlei samenstellingen de komende jaren zullen blijven horen.
Bewindslieden die aantreden maken zich jargon eigen, maar in de Tweede Kamer bedienen volksvertegenwoordigers van links tot rechts zich er ook met hoorbare graagte van. Luister naar Tony van Dijck (PVV) of zoek in de Handelingen naar de taal van Harry van Bommel (SP).
Jammer trouwens, dat bewindslieden aan het einde van een kabinetsperiode in stilte vertrekken en dat het parlement niet in het openbaar afscheid neemt. Dat is een schril contrast met de entree voor de camera’s, het bezoek bij de formateur als beoogd bewindsman.
GRAPPERHAUS na bezoek aan formateur
