Een wijsheid van de leraar Nederlands: “Je hebt in Nederland pas wat gepresteerd als er een straat naar je genoemd wordt.” Op dit moment vraag ik me even af, of hij zich gerealiseerd zou hebben, hoe bijzonder het vanuit taalkundig perspectief is als straten (ik noem even een paar uit m’n woonplaats) Karel Doormanstraat, prof. Ridderbosstraat of Riekele Prinsstraat heten. Het aparte is immers dat persoonsnamen in een taal als het Nederlands bij voorkeur níet als begin van een samenstelling figureren.
Kijken we naar wat ik gemakshalve 2017 noem – maar het is de periode van de nieuwe Tweede Kamer vanaf 23 maart tot 22 december – en bladeren we door de Handelingen: waar staat een familienaam in een woord? Heel simpel is het aan de rechterzijde, als er gesproken wordt van het regeerakkoord-Rutte, de methode-Rutte, de periode-Rutte, het pakket-Rutte of het kabinet-Rutte. Honderden moties zijn er ingediend, van de motie-Özütok tot de motie-Zijlstra, die onderstrepen dat bijvoorbeeld familienamen als tweede lid van een samenstelling juist prima passen in het Nederlands.
Maar vind maar ‘ns aan de voorzijde een familienaam! De ‘Hillen-regeling’ is door de Dienst Verslag en Redactie van de Tweede Kamer vast om die reden tussen aanhalingstekens gezet: eigenlijk kán dat niet, Hillen-regeling, maar daartegenover wél het effect-Hillen, de maatregel-Hillen, de regeling- of de wet-Hillen die ook wel het wetje-Hillen heet.
Frappant is vanuit dit perspectief dat we in de verslagen van 2017 deze woorden opgetekend vinden en zelfs zonder aanhalingstekens: Hillen-aftrek Hillen-effect Hillen-geraakten Hillen-regeling Hillen-subsidie Hillenconstructie Hillengevallen Hillenwet Hillenwoningen
HANS HILLEN (fotocollage Google)
Dijsselbloem-proof vond ik nog, in een citaat dat door de voorzitter gebruikt werd bij het afscheid van de voriuge minister van Financiën en “Rutte-Bumatax” ook al citerend in een bijdrage van Van Rooijen (50PLUS) in diens eenzaam-lange strijd tegen de intrekking van de wet-Hillen. Dijsselbloem-proof is vast in een bewonderende, Rutte-Bumatax vast in een veroordelende sfeer gecreëerd en dat zijn precies de omstandigheden waarin het even minder nauw steekt hoe de taalregels van het spel ook eigenlijk alweer waren. Dito: DENK spreekt van het negatieve Wilders-effect op de Nederlandse economie.
Ik neem aan dat het precies die context geweest is waarin de term Bosbelasting bewust gemunt is, framing vanuit laten we zeggen het kamp dat stond tegenover Wouter Bos (toen populair leider van de PvdA). Bosbelasting is een term die niet conform algemene regelmatigheden van het Nederlands is, maar de makers van het begrip zijn hier geholpen door het verschijnsel dat Bos in de vorm van bos een heel gewoon Nederlands begrip is en géen eigennaam. De eerste die het in de Tweede Kamer gebruikte was CDA-fractievoorzitter Maxime Verhagen. Hij vroeg aan Wouter Bos: “Ook dit is feitelijk niet juist, maar wees nu eens eerlijk. Wilt u ouderen extra gaan belasten, wilt u een “Bos-belasting” voor 65-plussers invoeren of niet?” Dat gebeurde op 27 september 2006 en vormde impliciet de aankondiging van wat CDA-lijsttrekker Balkenende Wouter Bos ruim een maand later zou verwijten, U draait en u bent niet eerlijk. Ik schreef in eerdere afleveringen van deze reeks dat ik zoiets graag verboden zag wegens discriminatie op grond van familienaam. Was Verhagen ook de bedenker van het rijm Met Bos ben je de klos?
* Bijzonder, dat het woord bosbelasting Van Dale gehaald heeft, én daar met onderkast geschreven wordt alsof het niets met de PvdA-leider van toen te maken heeft. Vreemd, de houdbaarheidsbijdrage staat niet in Van Dale.
* Opmerkelijk, er is wel een uitzondering op die algemene regel van samengestelde woorden: een term als het Chabot-arrest maakt duidelijk dat we met technischer taalgebruik in een andere sfeer vertoeven bij familienaam-vooraan. Denk ook aan het Bernoulli-effect, röntgenfoto’s, de Sapir-Whorfhypothese e.d. Maar die bevestigen als het ware dat er in de gewone wereld andere taalregels gelden.
* Ook apart: partijnamen kunnen alleen maar vóoraan in een samenstelling opereren. We spreken van CDA-lijsttrekker, PVV-stemmers, PvdD-fractie maar een omgekeerde volgorde komt niet voor – vooralsnog. Partijnamen gedragen zich talig gezien net als straatnamen.
