Het ging in dit blog geregeld over forsige taal en met reden: het is het gereedschap dat een politicus achter de microfoon bezit om aandacht op zich en zijn boodschap te vestigen. Eerder verscheen hier bijvoorbeeld een serie van negen stukjes onder de titel “Idioot, waanzinnig, krankzinnig en nog zoiets.” Van die drie bijvoeglijke naamwoorden heeft het eerste en het laatste niet zoveel succes in de Tweede Kamer wanneer het de hoedanigheid van een zelfstandig naamwoord aanneemt; anders gezegd: idiotie en krankzinnigheid komt niet zo vaak in de Handelingen voor als waanzin.
Het zijn alle drie – ik neem aan vergelijkbare – geestesziekten, maar wie naar waanzin zoekt komt op ettelijke honderden gebruiksgevallen in de Tweede Kamer. Dat is wat veel om hier te behandelen en ik kies daarom liever voor de vertrouwde aanpak van de steekproef. Is dat middel perfect? Nee maar het is praktischer en geeft tegelijkertijd een indicatie die in dit kader allicht voldoende helder is, althans waarmee ik me hier tevreden stel.
De steekproef gaat uit van het laatste kalenderjaar dat we volledig in de Kamerverslagen na kunnen gaan, 2018. We prikken dat jaar en gaan telkens tien jaar terug om te kijken of er ontwikkelingen waarneembaar zijn. Beginnen we na de Tweede Wereldoorlog in 1948 of nemen we ook eerdere momenten? Vooruit, in 1918 heeft iemand het over “met waanzin geslagen”, in 1928 spreekt een ander Kamerlid van “de tot waanzin uitgegroeide bezuinigingsbegeerte op velerlei terrein”. In 1938 spreekt diezelfde persoon over vreemdelingen-antifascisten die in een toestand van vertwijfeling verkeren “als zij onder politioneel toezicht zich in den spoortrein bevinden en met het steeds meer naderen van de grens hun angst voelen toenemen, die vaak tot een soort waanzin stijgt, waarom zij dan ook probeeren aan hun bewakers te ontsnappen en pogen uit den trein te springen”.
Alle drie citaten zijn het enige uit het betreffende jaar en het is telkens de psychologische betekenis van waanzin die hier van toepassing is. Dat zal na WO II veranderen, sterker nog: in de steekproefjaren komt de lezing van ‘geestesziekte’ niet eenmaal in de Handelingen voor.
Direct al in 1948 (waanzin scoort dan één treffer) noemt de anti-revolutionair P.S. Gerbrandy bepaalde beleidsveranderingen met betrekking tot Indië iets wat voor een Calvinist waanzin is. Dat is nu inderdaad geen geestesziekte meer maar een heftig te verwerpen politiek die een tegenstander voorstelt of verdedigt.
In 1958 is het onderzochte begrip viermaal vindbaar. Vanuit de CHU wordt iets militairs tweemaal waanzin genoemd, Romme (KVP) noemt het “waanzin, dat het Parlement zich moet bezighouden met zaken als de precieze sluitingsperioden in verband met sinter-klaas”. Hij biedt voor die kwalificatie wel excuus aan: “men houde het mij ten goede”. Ook Henk Gortzak (al dan niet nog lid van de CPN-fractie) gebruikt de term die hij zelfs van een versterkende nabepaling voorziet in de vorm van ten top: “Ik heb zo de indruk, Mijnheer de Voorzitter, dat hier de Arbeidswet een taak heeft, want hier is de kapitalistische waanzin ten top en ten voeten uit getekend: vakbekwame bouwvakarbeiders naar het stempellokaal, weken, maandenlang, havenarbeiders ’s nachts werken, drie uur slapen en dan in de woningbouw aan het werk en ’s zaterdags met hun vrouw en kinderen in hun zogenaamde vrije tijd aan het bouwen, zoals in dat artikel staat, vanwege de woningnood.”
Vier vondsten is ook de oogst in 1968, maar we brengen één geval in mindering: Marcus Bakker (CPN) vat alleen maar een collega samen. Een lid van de Boerenfractie (of wellicht daarvan juist afgesplitst) noemt het waanzin dat Nederland bij verkiezingen de stemplicht wél maar de opkomstplicht niet afschaft. Edzo Toxopeus (VVD) laat een geluid horen dat ook 50 jaar later niet onbekend is in de Kamer, namelijk dat “het waanzin zou zijn als Nederland zijn inspanning vergrootte en dat andere landen dan opgelucht en blij zeiden, dat zij hun inspanning wel konden verminderen”. Ten slotte spreekt Sef Imkamp (D66) van waanzin in verband met het niet verlenen van steun aan DAF en bepleit een nationale aannemingsmaatschappij. Imkamp biedt impliciet ook verontschuldigingen aan voor het gebruik van de term: “Een ander woord dan ,,waanzin” ken ik niet.” Een dergelijk excuus is vanaf nu voorbij.
Driemaal is wat er vindbaar is in 1978, in dit verslagjaar is het telkens een begrip dat links van het midden gebruikt wordt, oppositie bovendien. Marcel van Dam (PvdA): “(…) kun je zonder meer zeggen dat, in de huidige marktsituatie, het waanzin is door te gaan met het verstrekken van objectsubsidies op koopwoningen zonder acht te slaan op het inkomen van de koper en zonder afdoende waarborgen tegen forse vermogenswinsten bij eventuele verkoop”.
Henk Waltmans (PPR): “Bovendien vinden wij het de waanzin ten top, eerst de neutronenbom te produceren om haar dan weer in onderhandelingen te willen gaan afschaffen.”
Ed van Thijn (PvdA) over taxivervoer: “Het is waanzin dat het vergunningenbeleid op dit moment niet in handen is van een orgaan als Rijnmond en dat Schipholtaxi’s leeg heen en weer moeten, gezien de concessie en de vergunningsgrenzen.”
Ook in 1978 is het woord dus net als in 1958 één keer gecombineerd met een versterkende bepaling.
Een verrassing levert het kalenderjaar 1988: niet eenmaal is waanzin in de Handelingen opgetekend respectievelijk via automatisch zoeken vindbaar.
Ook 1998 biedt weinig. Alleen Jan de Wit (SP) gebruikt het eenmaal in verband met de armoedesituatie van veel huishoudens. Maar…. de tijd van geringe waanzin-frequentie lijkt wel voorbij: morgen het vervolg.
