Kiezen tussen keuzes en keuzen: een paar trends

Een persbericht van 16 februari 2017, een maand voor de Kamerverkiezingen van dat jaar, opent aldus: “Het Centraal Planbureau (CPB) publiceert vandaag de resultaten van de doorrekening van de verkiezingsprogramma’s. ‘Keuzes in Kaart 2018-2021’ omvat een analyse van de financieel-economisch keuzes van elf partijen. De onderlinge verschillen blijken groot.” Het was niet voor het eerst dat het CPB zo’n doorrekening openbaar maakte, bij de vorige verkiezingen was er bijvoorbeeld iets vergelijkbaars:

De eerste editie van Keuzes in Kaart kwam uit in 1986. Politici kunnen in afgekorte teksten spreken van KiK, maar ik geloof niet dat ze dat zo frequent doen, al was het ter voorkoming van misverstanden.

De vraag hier is simpel: waarom Keuzes in Kaart en niet Keuzen in kaart? Over kiezen gesproken, in het Nederlands kunnen we met een woord als keuze inderdaad twee kanten op in het meervoud. Kort na WO II gaf C.B. van Haeringen zich er nauwkeurig rekenschap van: “Bijzondere aandacht verdient de toeneming van het –s-meervoud bij woorden die op –ə, geschreven –e, uitgaan. De voor de hand liggende verklaring, te vinden o.a. bij Schönfeld, Hist. Gr.3 116, Overdiep, Stil. Gr. 249, is deze dat het meervoud niet van het enkelvoud te onderscheiden is bij sprekers die in woorden als kiezen, gieten enz. de slot-n apocoperen. Zo komen meervouden op als bendes, boetes, gemeentes e.d. Zulke pluralia horen dus thuis in het gebied dat de –n apocopeert, en aangezien in dat gebied de centra van de beschaafde omgangstaal liggen, worden ze hoe langer hoe meer algemeen-nederlands.” Hij karakteriseert in deze gevallen het –s-meervoud als taal met een zweem van “volkstaal”. Met andere woorden schrijft Van Haeringen, er is een factor “die zich in latere tijd doet gelden bij de keus tussen –s en –en, en die ik zou willen noemen de statigheidsnuancering.” Vandaar het onderscheid “in sfeer tussen vogelen en vogels, vleugelen en vleugels, tempelen en tempels”.

Maar dat verklaart niet waarom het CPB spreekt van Keuzes in Kaart en niet van *Keuzen in Kaart. Laten we even kijken, wanneer er volgens de Handelingen van de vergaderingen in de plenaire zaal van de Tweede Kamer keuzes gezegd wordt en wanneer keuzen. Is er variatie? De eerste tweedeling die we op basis van de verslagen in het kalenderjaar 2018 kunnen maken is die tussen het samengestelde woord met –keus of –keuze aan de rechterzijde: samenstellingen (zoals blijkt uit beleidskeuzes, zorgkeuzes, studiekeuzes, verduurzamingskeuzes) kiezen steeds voor –s in het meervoud. Dat is een verrassing ten opzichte van wat Van Haeringen had geschreven, misschien een nieuwere ontwikkeling.

Dan het basiswoord keuzes tegenover keuzen. Het meervoud keuzen komt in 2018 in vergelijking met keuzes zéer weinig voor, 13 om 834. Bij dit laatste grote aantal zitten ook 8 voorkomens van Keuzes in Kaart. Even door het kalenderjaar heen op zoek naar het niet-meer-zo-gangbare keuzen:
• Roelof Bisschop (SGP): “Je kunt bepaalde keuzen van gemeenten onverstandig vinden, maar gaan gemeenten niet in de eerste plaats zelf over hun gemeentelijke huishouding en over de zaken die zij van belang vinden?”

• Kees van der Staaij (SGP): “We hebben vanavond een debat gehad waarin nog eens naar voren gekomen is welke politieke keuzen er gemaakt worden rond het eigen risico.”

• Klaas Dijkhoff (VVD): “Ik denk dat ook ouderen daar verschillend over denken, en hun politieke keuzen ook baseren op hoe zij dat wegen en hoe ze het beleid wegen.”

• Hayke Veldman (VVD) [Klimaat-debat] “We moeten in het hier en nu keuzen maken die behapbaar en betaalbaar zijn. Daar waar de Raad van State adviseerde om kostenefficiëntie als materiële norm in de wet op te nemen, stellen de indieners dat zij de regering zo veel mogelijk ruimte willen bieden in de keuzen die voor het klimaatplan te maken zijn.”

• Staatssecretaris Visser (Defensie) zei: “Door een aantal keuzen in het verleden (…)”.

Is het toeval dat we tweemaal SGP-sprekers aantreffen bij die zeer zeldzame keren dat er sprake is van keuzen? Ik denk het niet.

Keuzen en keuzes wisselden elkaar eventjes af in het begrotingsdebat Defensie (het ministerie waar wel iets gebeurd was in het nabije verleden). Isabelle Diks (GroenLinks) was eerst nog “volks” toen ze sprak van “Keuzes bijvoorbeeld om een kantine te laten verrommelen of om gasmaskers te bestellen met chroom-6 en daar niets aan te doen.” Maar ze sprak ernstig in enkele interrupties met minister Bijleveld die ook wat ambtelijk sprak van keuzen:

• Diks: “Dan kom ik een beetje in de buurt van mevrouw Karabulut die aangeeft dat de NAVO allerlei keuzen heeft gemaakt en ervoor heeft gekozen om bepaalde oorlogen en een bepaalde strijd aan te gaan.”

• Bijleveld: “Er zijn duidelijke keuzen gemaakt, die voor een deel onontkoombaar waren, omdat er echt geen geld voor was. Het blijven altijd keuzen die gemaakt zijn.”

• Diks: “Dat moest inderdaad gebeuren met het budget dat er was, maar dat doet niets af aan het feit dat er ook intern keuzen zijn gemaakt, die uiteindelijk desastreuze gevolgen hebben gehad, keuzen waar de Tweede Kamer als zodanig niet bij betrokken was.”

• Bijleveld: “Het zijn keuzen die gemaakt zijn. Ik heb gezegd dat die keuzen zijn gemaakt, omdat er te weinig budget was.”

Eerste opvallende regelmaat: komt het meervoud van keus of keuze tweemaal dicht bijelkaar voor, dan kiezen we kennelijk dezelfde variant. Tweede opvallend regelmaatje tussen alles door dat/wat Van Haeringen nog niet herkende: Keuzen met hoofdletter komt niet voor! Dat wil zeggen, als keus of keuze in het meervoud op de voorste positie van de zin belandt, lijken we de toehoorder niet in het ongewisse te willen laten over het getal (enkelvoud of meervoud) en kiezen daar alleen voor het ondubbelzinnige, niet mis te verstane keuzes. Vandaar ook de benaming van dat CPB-rapport. Voor “statigheidsnuancering” is het dan nog te vroeg, dat kan verderop nog wel.

Trouwens, dat deed het CPB niet – het bediende zich louter van keuzes, ook bij het doorrekenen van het SGP-programma.

P.S. Het meervoud keuzes lijkt pas in de Handelingen vermeld te worden vanaf het midden van de jaren ‘60 van de vorige eeuw. De variant keuzen is dus de oudere vorm.