Zo’n duidelijke ontwikkeling als behoorlijk heeft redelijk nog niet doorgemaakt, maar zoiets hoeft niet meer lang te duren. De primaire betekenis van redelijk is ‘dat wat in de rede ligt, fatsoenlijk’ zoals in de juridische aanduiding redelijke termijn. Die is niet kort, die is niet lang, het woord redelijk heeft hier een tussenpositie waarin met alle aspecten rekening wordt gehouden. Vergelijk in dezelfde sfeer de aanduiding een redelijk vermoeden van een strafbaar feit of geen enkel redelijk doel.
Zo is een redelijk inkomen voor redelijke prestaties iets wat als het ware een middenpositie impliceert: de beloning is niet bij voorbaat hoog, ook niet laag maar gemiddeld althans verdedigbaar. Voor dat wat er aan inspanning tegenover staat (de redelijke prestaties) geldt dit evenzeer.
In combinatie met een wat uitgesprokener bijvoeglijk naamwoord haalt redelijk iets van de inhoud af: een Kamerlid kan zich duidelijk uitdrukken, redelijk duidelijk is toch wat voorzichtiger geformuleerd. Zo is redelijk positief (vooruit een 6,5) een waardering die een tikkeltje lager uitvalt dan positief zonder meer (zeker een 7 of iets hoger). Maar wat is de inhoud van redelijk fors (een accijnsverhoging), redelijk arbitrair (zoals de keuze voor bepaalde plaatsen), redelijk alarmerend (de Kamer kreeg een zó betiteld schrijven)? Hier is redelijk n.m.m. ‘tamelijk, nogal’. Redelijk laat kan op die manier zelfs bijna verwijtend overkomen. Redelijk betekent tegenwoordig (bijna) ‘totaal, ontzettend’ in het Binnenhofs.
Kijken we steekproevend naar het gebruik van redelijk in de Kamerperiode van maart tot begin oktober 2017, toevallig uitingen vanaf de linker- en de rechterflank:
- Ik dacht dat u het zich misschien zou herinneren, want het was redelijk uniek. (Lilian Marijnissen, SP)
- Tegelijkertijd stijgt ook de premie, want redelijk snel na het relatief goede nieuws dat deze niet gaat stijgen maar gelijk blijft, kwam uiteindelijk toch de aap uit de mouw, namelijk dat de premie omhoog zou moeten. (Lilian Marijnissen, SP)
- Vervolgens zit je hier redelijk met de handen vrij in de oppositie, of ingesnoerd in de coalitie. (Renske Leijten, SP)
- Dat vind ik redelijk droevig. (Machiel de Graaf, PVV)
- Ik kan mij voorstellen dat de medezeggenschap van een school toch wel redelijk overvraagd wordt op het moment dat zij (…) (Peter Kwint, SP)
Wat is er nog ‘redelijk’ in de oude betekenis aan uniek of met de handen vrij in de oppositie? Ook droevig laat zich niet op de vroegere manier nuanceren evenmin als overvraagd: dat zijn op zichzelf even uitgesproken beweringen. Kennelijk is redelijk de laatste tijd bezig, dezelfde positie te krijgen als het woord tamelijk zich verwierf. Dat was aanvankelijk ook een nuancerend bijwoord, het kreeg daarna iets met een extra inhoud – wellicht iets pesterigs, uitroepends. Redelijk snel, zei Lilian Marijnissen – het was nauwelijks een dág nadat de bevriezing van het eigen risico was afgekondigd, dat de daarmee samenhangende verhoging van de ziektenkostenpremie bekend werd.
Hoezo een ontwikkeling van de laatste tijd? In de Tweede Kamer misschien, maar luisteren we naar uitingen van Mark Rutte als minister-president op zijn wekelijkse persconferenties:
01.04.2011 Rutte (nog maar kort premier, hij krijgt verwijten over 100 dagen en niets laten zien, iets wat hij juist zélf in de rol van oppositieleider het vroegere kabinet-Balkenende had nagedragen) in de verdediging: “Dat lijkt me redelijk absurd.”
20.05.2011 (Rutte over het getrapte gekozen systeem van de Eerste Kamer) “Ik heb het systeem niet bedacht hè, het is een redelijk bizar systeem dat we hebben.”
10.02.2012 (Rutte over de procedure rond artikel 100) “Die hele procedure is redelijk dichtgetimmerd.”
27.01.2017 (Rutte dus vijf jaar later bij het aftreden van minister Van der Steur die tussentijds Opstelten was opgevolgd) “Dat is ook redelijk onvermijdelijk bij dit departement Veiligheid en Justitie, waar hele ingewikkelde zaken spelen (…)”.
Vier keer wordt hier een on-overtrefbaar bijvoeglijk naamwoord (absurd, bizar, dichtgetimmerd, onvermijdelijk) voorzien van redelijk – dat kan dus niet meer nuancerend zijn en tóch voegt het iets toe aan de uiting. Kennelijk hebben redelijk, behoorlijk en tamelijk een zelfde evolutie doorgemaakt in het nabijere Nederlands, althans in de variant die er rond Het Binnenhof te horen viel. (Zie Beton.)
Premier Rutte 27.01.2017
P.S. Kijk voor het trefwoord Tamelijk in Dat gezegd hebbend… (bladzijde 290 en vergelijk daarmee op p. 217 Nogal of ga naar dit woord in dit blog). In 2019 is in de Tweede Kamer tot nu toe onder meer sprake geweest van tamelijk smakeloos, tamelijk vernietigend, tamelijk absurd, tamelijk schandalig, tamelijk bizar, tamelijk gedegen, tamelijk onuitvoerbaar. Tamelijk lijkt een zekere voorzichtigheid aan te kondigen maar wat er in deze gevallen direct op volgt is daarmee volkomen in tegenspraak, een talige verrassing.
