Ageren, ageren tégen en acteren ‘handelen’

Het is wel een beetje bijzonder als John Kerstens (PvdA) de volgende kernvraag aan minister Bijleveld voorlegt: “Hoe moet Defensie op de steeds sneller veranderende wereld en de opstelling van belangrijke spelers erbij reageren of, liever gezegd, acteren?” Hij vroeg zich dat af op 22 januari dit jaar in het debat over de Visie op de toekomst van Defensie. Het aparte zit ‘m in de onderlinge oppositie van de werkwoorden re-ageren en acteren. Ageren en acteren zijn werkwoorden die een gemeenschappelijke herkomst bezitten in Romaanse talen als het Latijn. Wie in die laatste taal heeft les gehad, moest althans vroeger stamtijden leren en kon vervolgens z’n leven lang agere – egi – actus opdreunen.*) Agere – wie het hardop uitspreekt moet het laten rijmen op magere en lagere – het betekent ‘handelen, doen’, heeft dus een verledentijdsvorm egi en een voltooid deelwoord actus, dat we herkennen in actie. En ja ook in actéren, de rol van een acteur spelen, een acteur is iemand die handelt en doet… alsof.

Het basiswoord is dus ageren, een werkwoord met een juridische sfeer van ‘eisen, een rechtsvordering instellen’. Maar het heeft bij ons in de praktijk een negatieve inhoud gekregen door zijn geregelde combinatie met tégen. Tony van Dijck (PVV) zei nog niet zo lang geleden in de Tweede Kamer: “En ik vind dat deze staatssecretaris in hoger beroep had moeten gaan, of veel harder had moeten ageren tegen de Europese Unie om dit om zeep te helpen, want het is niet fiscaal gedreven.” Ageren tégen is typisch een woord uit de oppositie. Een meer neutraler ageren bestaat ook maar dan zónder tegen. Althans, dat is met de week onwaarschijnlijker op te vangen in de plenaire zaal van de Tweede Kamer.

Marianne Thieme (PvdD) is op dit moment (rond begin mei 2019) de laatste toen ze vorig jaar volgens de Handelingen zei: “Deze maand is de minister van Landbouw met haar visie gekomen en zelfs de boeren moeten concluderen — zo lezen we in het hoofdredactioneel commentaar — dat het gebrek aan visie hen tot wanhoop drijft, omdat ze niet weten wat het kader is waarbinnen ze kunnen ageren.” Ook van minister Koenders (Buitenlandse Zaken) viel het te horen, zoals in 2016: “Dat is ook voor ons middel om daar goed naar te kijken en zo nodig scherper te ageren.” En in 2015: “Soms wordt niet voldaan aan verzoeken vanuit Nigeria om op een bepaalde manier te ageren, al dan niet legitiem.”
Het jaar tevoren zei Stientje van Veldhoven (dan nog Kamerlid namens D66) net zo zeldzaam: “Daarmee zorgen we voor een integrale informatievoorziening aan de Kamer en zorgen we ervoor dat we problemen tijdig signaleren en ook kunnen ageren.”

Dat zijn zeldzame voorbeelden. Ageren ‘handelen (in een betrekkelijk neutrale sfeer)’ wordt onder invloed van ageren tégen verder en verder in frequentie teruggeduwd en vervangen door acteren. Neutraal ageren kon de Minister van Defensie bijvoorbeeld in het jaar 1952 in het Parlement gebruiken: “(…) gedwongen om orde en rust te herstellen, om mede daardoor ons militaire apparaat in de gelegenheid te stellen in volle vrijheid te ageren ter verdediging van ons land en onze onafhankelijkheid tegen de vijand”. Die paar keren dat het in die tijd in de plenaire zaal over acteren ging, hoorde er een theater en een podium bij. Dik een halve eeuw later spreekt minister Bijleveld niet meer van ageren maar van acteren en nog liever van acteren óp. Laten we haar uit een debat in begin 2019 citeren: “Het eerste is dat we de klachten boven tafel moeten krijgen. Dat is het eerste waar ik mij voor inzet. Dan zullen we zelf natuurlijk ook moeten acteren op de klachten die er zijn.” Acteren op is ‘in reactie handelend optreden’ – vroeger zou reageren eveneens goed gerekend zijn.

Ook door andere bewindslieden uit Rutte-III wordt er in de eerste maanden van 2019 geacteerd:
• Minister De Jonge: “Stel dat daar zorgelijke signalen uit naar voren komen, dan zullen we moeten kijken of daar nader op te acteren is.”
• Minister Ollongren: “Dat zie ik helemaal niet als uitholling van de rol van de gemeenteraad, zoals de heer Smeulders die vreest, want de gemeenteraad kan acteren, kan ingrijpen.”
• Inmiddels Staatssecretaris Van Veldhoven: “Zo kunnen we ook nog acteren op het moment voordat het besluit genomen wordt.”
• Staatssecretaris Knops: “Dat betekent dat mensen dat verwachten en dat we daarop moeten acteren.”
• Minister Schouten: “Ik ben dus ook heel benieuwd hoe de heer Geurts zelf gaat acteren in dat maatschappelijke debat (…)”.

In al die gevallen zijn de bewindslieden serieus. Geholpen door het Engels bedoelen zij bij acteren ‘handelen’ en niet ‘een toneelstukje opvoeren’. Het heeft lichtelijk iets gewichtigs. De OED omschrijft to act als ‘to do the duties of a particular office or position’. Zó ver is Van Dale nog niet maar op een zeker moment zal de redactie van dit woordenboek op deze praktijk reageren, handelen, in actie komen en z’n betekenissen op dit punt aanvullen. In Dat gezegd hebbend… (blz. 24-25) riep ik ze daar vorig jaar al een beetje toe op maar nu maar wat uitdrukkelijker.

*) Ik heb niet gecontroleerd of het nog zo is, maar het Latijn zal de afgelopen halve eeuw niet erg veranderd zijn.