Het is bijna op de dag af een jaar geleden dat Eppo Bruins (CU) als eerste het woord vliegschaamte in de plenaire zaal van de Tweede Kamer gebruikte,- afgaande op de Handelingen. Dat gebeurde dus nog juist in 2018 en geen wonder, Bruins citeerde het woord uit de top-18 van 2018 die Van Dale had gepubliceerd met de bijbehorende vraag om via stemming hét woord van die twaalf maanden te kiezen. Hij noemde die keuze “best een bijzondere ontwikkeling. Die is, denk ik, mede te danken aan de acties en inspanningen van de mensen die hier op de publieke tribune zitten.”
Zat de redactie van Van Dale daar wellicht? Ik zocht via LexisNexis waar en wanneer vliegschaamte voor het eerst in schrijvende Nederlandse media voorkwam. Dat bleek via een ANP-bericht van 28 november vanuit Utrecht gebeurd, het betrof de 18 woorden die Van Dale had geselecteerd. Vliegschaamte lijkt in het geschreven Nederlands geïntroduceerd en verspreid via de redactie van Van Dale.
Enkele dagen eerder, 25 november 2018, meldde Die Presse (Oostenrijk) de Duitse variant van vliegschaamte en het verstrekte direct de herkomst erbij: “In Schweden setzt sich derzeit gar ein neuer Begriff dafür durch, das Wort “Flygskam” (Flugscham) hat gute Chancen, zum Wort des Jahres gewählt zu werden.” Is het land van Greta Thunberg het gebied van de taalvernieuwers bij uitstek of alleen maar van de eco-variant? In de top-19 van dit jaar heeft Van Dale plogging opgenomen, ook met dank aan het Zweeds.*)
Van Dale koestert warme gevoelens voor het nieuwe gebruik van –schaamte, bezorgschaamte staat in de top-19 van 2019. In de elektronische versie staat nu al een hele reeks analogievormen die niet alle nog in het woordenboek zelf opgenomen zijn: “ook als tweede lid in naar analogie van vliegschaamte gevormde samenstellingen als de volgende, ter aanduiding van een (door milieu- of klimaatbewustzijn ingegeven) schaamtegevoel over het verrichten van de door het eerste lid genoemde handeling of het gebruik van de door het eerste lid genoemde zaak: aircoschaamte, barbecueschaamte, bezorgschaamte, doucheschaamte, kaasschaamte, sproeischaamte, vleesschaamte”.
Vleeswroeging (de parallelle vorm van schaamte-woorden) biedt zicht op eenzelfde taalspoor naar de toekomst.
In de Tweede Kamer heeft –wroeging het dit jaar nog niet gebracht tot het taalgebruik, anders dan –schaamte als tweede lid van een samenstelling.
• Barry Madlener (PVV) beschuldigde minister Schouten ervan een soort vleesschaamte te willen kweken; verderop in het kalenderjaar kwam hij nog een keertje terug: “Ik vraag het kabinet te stoppen met dit gepolder met de milieufundamentalisten en de mensen die ons vleesschaamte willen aanpraten en om niet te luisteren naar D66 en GroenLinks.”
• Martin Bosma (PVV) bekende, last te hebben van NPO-schaamte. Dezelfde woordvoerder miste ter linkerzijde een gevoel van graaischaamte.
• Pieter Heerma (CDA) begon over snuifschaamte bij Jesse Klaver.
• Arne Weverling (VVD) had het gevoel “alsof wij in Nederland last beginnen te krijgen van handelsschaamte”.
• Esther Ouwehand (PvdD) zag nog geen spoor van stikstofschaamte bij premier Rutte.
Telkens betrof het hier –schaamte in verwijtend gebruik in de richting van politieke tegenstanders. Uit dat koor zong Kees van der Staaij (SGP) zich los: “Ik vind dat er ruimte is voor motieschaamte als je bij een debat meer dan twee moties hebt.” Maar ja, hij is dan ook lid van een commissie die de werkwijze van de Kamer bestudeert.
*) In 2017 probeerde iemand plogging als aanduiding voor ‘platformblogging’ te introduceren, maar dat heeft het tegen dit nieuwe gebruik afgelegd.
Aanvulling 16.12.2019 Ernst Leeftink (@ds_Ernst) meldt via Twitter dat #vliegschaamte in dat medium voor het eerst verscheen op 18.11.2018.
Aanvulling 28.12.2019 Mede naar aanleiding van de verkiezing tot “woord” van het jaar 2019 is het goed te wijzen op de ontwikkeling naar die eigen, verwijtende betekenis als schaamte als tweede lid gebruikt wordt (zie hierboven, in de politieke taal). Dan ontwikkelt het woord schaamte zich inderdaad tot het achtervoegsel –schaamte.
