Proef op de som: de praktijk na de theorie
Victor Klemperer nam in LTI een speciaal hoofdstuk op waarin hij de praktijk toetste aan de theorie die hij eerder in zijn dagboeknotities had vastgelegd. Zijn studie had de onderzoeker steeds meer moeten baseren op steeds minder bronnen omdat de bibliotheek voor hem gesloten was en media in feite uit zijn wereld verbannen. Bovendien mocht hij zich steeds minder buiten vertonen. Als hij samen met Eva gered wordt door het Engels-Amerikaanse bombardement dat zo’n 25000 stadgenoten juist met hun leven moeten bekopen (wat een blessing in disguise) ….
…. slaan ze op de vlucht en komen in aangrenzende regio’s terecht – maar daar blijkt Klemperer talig hetzelfde te horen als wat hij tevoren had genoteerd.
Dat valt hem het duidelijkst op als hij buiten Dresden voor het eerst een zekere rust heeft en zijn studie kan vervolgen in de apotheek van Hans Scherner. (Hij is de “Sche.” die Klemperer in LTI alleen afgekort noemt op blz. 335 van de vertaling, zie aflevering 3) Tegelijkertijd is er de voorstelbare onzekerheid bij Klemperer: hij combineerde de talige studie van alles wat zijn hand vindt door zich zo stil mogelijk en zó doende schuil te houden in een kamer van de apotheek aan de Adolf-Hitler-Platz in Falkenstein, zoals het adres dan nog luidt.
Dit hoofdstuk hoort voor mij bij de betere van LTI omdat het de persoonlijke ervaring combineert met concrete talige observaties. En degenen die de vertaling lezen worden vanzelfsprekend door Klemperer aangespoord juist op taal te letten, dat kan moeilijk anders. Hansen vertaalt Apothekerin op blz. 348 met ‘apotheekster’ – is dat humoristisch bedoeld? Eerder op p. 234 zette hij hetzelfde woord over als ‘apothekeres’, de enige variant die Van Dale geeft.
Klemperer heeft de neiging eenzelfde woord op vrij korte afstand te herhalen. Ik vermoed dat hij dat deed omdat hij het zichzelf hoorde voorlezen – dat kan inderdaad een plezierig effect hebben zoals hij als docent kon weten (bovendien las hij Eva zeer veel voor). Hansen volgt Klemperer na in die herhaling. Dat is plezierig…. en tegelijkertijd zou ik vrij vaak liever hebben gezien dat hij het aanpaste omdat ik dat als stillezer prettiger vind – kwestie van smaak.
Is dat ook het geval met een uiting als “de gegoede burgers in mijn farmaceutische omgeving spraken haar de hele dag door” (op blz. 347)? Dat is hetzelfde als de plaatsen waarop Hansen een ‘ze’ gebruikt dat in de ogen van iemand van benoorden de grote rivieren vreemd overkomt. Het vrouwelijke voornaamwoord verwijst in de bedoelde gevallen naar de LTI, waarvan de L Lingua is, in het Latijn een vrouwelijk woord. Dat mag taalhistorisch bij ons ook zo zijn met het woord taal maar hoevelen van ons verwijzen daarnaar met haar of zij?
In hoofdstuk XXVI schrijft Klemperer: “Das lustige Diminutiv Jüdlein wird man in den späteren Kriegsjahren nirgends mehr antreffen” – door Hansen vertaald als “Het vrolijke verkleinwoord Jüdlein zul je in de laatste oorlogsjaren nergens meer aantreffen”. De woorden wird man zijn hier naar mijn mening onterecht amicaal vertaald met ‘zul je’. Iets vergelijkbaars vind ik het geval bij de overzetting van eine ganze Weile naar ‘een heel tijdje’ (blz. 286).
Ten slotte de tikfouten – ik weet evenmin waarop door besprekers in dit verband is gewezen bij de verschijning van de eerste druk van De Taal van het Derde Rijk als dat er van die kant suggesties zijn aangedragen voor een aanpassing van de vertaling door Hansen. Het is evident dat “dan alle anderen sporten” op pagina 17 een n te veel bezit en dat is begrijpelijk bij dezelfde letter in de eindpositie van aangrenzende woorden. Op bladzijde 291 staat even logisch althans voorstelbaar “Der Sieg wird unser sein” weergegeven als ‘Der Sieg wird under sein!’: daar moet de toetsenbordpositie van d en s een foutje veroorzaakt hebben. Pagina 333 bevat de tekst “een en dezelfde vuurzee sleepten joden en christenen mee in de dood” – net zo’n geval als de anderen sporten van p. 17. Maar ik begrijp niet waarom de Duitse V van hét hoopvolle wapen uit het eind van de Tweede Wereldoorlog tweemaal is vertaald met ‘ff’ op p. 296 en 297 – vooralsnog denk ik dat het een fout is, maar ik heb geen idee wat daar een verklaring voor zou kunnen zijn. Voor wie wil controleren: alles staat zowel in de druk van 2000 als in die onveranderde van 2020.
LTI vertalen moet een bijzonder moeilijke opgave geweest zijn, vooral door het taalbeschouwelijke Duits van driekwart-eeuw geleden dat voor Nederlandse ogen begrijpelijk moest worden gemaakt. In dat opzicht heb ik respect voor Hansen – maar kritiek op de uitgever, omdat deze rectificaties had moeten laten aanbrengen en meer ruimte voor noten en een register had behoren in te ruimen in zo’n beschouwelijke publicatie.
