In heel Europa, niemand zoals hij: opa is geliefd volgens het lied van Annie M.G. Schmidt. Maar ook al klinkt er misschien niet net zo’n halleluja uit de kindermond, oma bevindt zich in dezelfde eredivisie. Dat is te zien aan de verschillende aanduidingen die zowel oma als opa ten deel vallen, alsof zij daarmee een kolossale hoeveelheid onderscheidingen verzamelen waarbij volle borsten van top-militairen verbleken.
De collectie in deze aflevering en de volgende zal verre van volledig zijn en bestaat in essentie uit twee elementen. Allereerst streepte ik over een lange periode aan welke opmerkelijke aanduidingen zich in de familieberichten van NRC Handelsblad bevonden. Daarnaast is er de opbrengst uit de vragenlijst in dit blog en die ook aanvullingen gaf die ik maar regionaal Vlaams noem. Ook daar is opa een gangbare vorm – en zelfs eentje die in opmars lijkt als “algemeen Nederlands” – net als in Nederland bijvoorbeeld de Friese pake van opa een beetje concurrentie te verduren krijgt.
De grens tussen Nederland en België is overigens niet scherp. Een vorm als bompa(pa) mag véel uit de royale omgeving van Antwerpen opgegeven zijn, ook in de onderste helft van Nederland komt deze voor blijkens die rouwadvertenties in de NRC. Naast bompa biedt Vlaanderen nog twee belangrijke groepen opa-woorden die met lipletters beginnen, pépé (of pepee e.d.) en peter c.a. Ik neem aan (maar ben geen specialist op dit gebied) dat peter en peet de oorsprong vormen van pépé e.d. De kindermond kan hier de verklaring wederom bieden met een gelijkmakende aanpassing van een medeklinker (t > p) en bijvoorbeeld een herhaling. De historie van pépee lijkt daarmee erg op die van papa.
Herhaling zien we ook bij va en woorden die daarbij horen: vava, vake maar ook vovao, vovo en de va (“de va en den bompa” noteerde iemand uit Antwerpen als antwoord op de vraag naar opa). Omdat sommigen grootvake noteerden, kunnen woorden als vava een herhaling (en misschien verkorting) van het laatste deel van grote va, grootva of grootvader en grootvadder zijn. Vava is overigens typisch Vlaams, als de inzendingen een juiste afspiegeling van de taalwerkelijkheid zijn. Grova komt in de afvraging voor in Nederland en heeft natuurlijk dezelfde oorsprong. (Terloops: lastig is het dat heel soms blijkt, hoe een aanduiding van een grootouder óok voor een vader of moeder gebruikt kan worden.)
Als opa’s van beide kanten (van vaders – en van moeders zijde) van elkaar onderscheiden moeten worden, liggen er allereerst twee opties voor de hand: opa + plaatsnaam en opa + familienaam (of bijvoorbeeld ingekorte familienaam). Een rijke oogst is er verder voor iemand die let op het type aanduidingen waarbij een kenmerk aan opa wordt toegevoegd: opa met de pet, opa met de hoed, opa Bossen (naar woonplaats in het bos), opa poes (ze hadden katten) en opa zolder (naar de plek waar het het leukste spelen was bij deze opa). Of er wordt een onderscheidende bepaling aan de voorzijde gekozen zoals dikke opa en lummel-opa (die leert zijn kleinkinderen graag vieze woorden).
Op dit terrein is er inderdaad veel te verzamelen (zie de volgende aflevering!) en ook verder zijn we nog lang niet klaar met woorden voor grootvader, zelfs al lijkt dat een krimpend cultuurgoed. Krimpend, want nogal wat invullers schreven dat opa toenemend met zijn voornaam wordt aangesproken. Laat Unesco het niet horen!
