Voor de bus gooien: de inburgering van to throw under the bus

Ergens in (naar aan te nemen is) de afgelopen tien jaren begonnen sprekers van het Nederlands een uitdrukking te gebruiken waarin een vorm van het werkwoord gooien voorkwam en het begrip de bus. Dat is geen uitvinding van ons, het is een ontlening aan het Engels, het Amerikaanse Engels. Laten we de Oxfordse OED citeren en het Amerikaanse Merriam Webster er ook even bij pakken.

De Oxford English Dictionary onder bus:
“P2. colloquial (originally and chiefly U.S.). to throw (a person) under the bus and variants: to abandon or betray (a person, esp. a colleague or friend) in order to protect or advance one’s own interests; to make a scapegoat of.” (Er volgen voorbeelden vanaf 1998.)
Het betreft dus het opofferen van een persoon om van een probleem af te zijn.

Dit is wat Merriam Webster zegt:

Dat is vergelijkbaar met de OED: iemand tot zondebok maken, vooral een lagere in rang. Het Duits heeft er al veel langer het woord Bauernopfer voor, dus ‘pionoffer (in het schaakspel)’.

In Nederlandse kranten komt de uitdrukking zo te zien vooral vanaf 2012 voor. Neem de Volkskrant (maart van dat jaar): “De Republikeinse kandidaten verwijten Obama dat hij Israël ‘onder de bus gooit’ door aan te dringen op een einde aan de Joodse nederzettingen in de Palestijnse gebieden, en op een tweestatenoplossing.” Dat is een belangrijk citaat, dat verderop in 2013 in allerlei varianten in Nederlandse kranten opduikt, zoals de Groene Amsterdammer, het Reformatorisch Dagblad, nogmaals de Volkskrant, de NRC, de Telegraaf.
In de jaren erna komt dit “onder de bus gooien” nu en dan in de Nederlandse media voor, niet veel maar wel geregeld. Wielrenners als Rasmussen en Armstrong deden eraan, het IOC eveneens. (“Bach gooide zaterdag ook nog even klokkenluider Julia Stepanova onder de bus door te zeggen dat de organisatie niet verantwoordelijk is voor haar veiligheid.” Het Parool, oud-wielrenner Thijs Zonneveld die de uitdrukking vaker benut.)

Nadat het in september van 2015 in de Leeuwarder Courant al gebruikt was in verband met de politiek in een provinciaal-Friese kwestie (iemand spreekt van een ,,uitvergrote perceptie” van commissaris John Jorritsma en statengriffier Alwin Oortgiesen en stelt dat de provincie een oud-statenlid ,,onder de bus wil gooien”. Jorritsma is inmiddels burgemeester van Eindhoven, SR) is het eerste citaat van een landelijke politicus in 2016 vindbaar: “D66-Kamerlid Sjoerdsma vermoedt dat de minister George Maat onder de bus heeft gegooid: “Het heeft er alle schijn van dat deze minister te snel heeft gereageerd.”” (BNR) Dat heeft betrekking op minister Van der Steur, later afgetreden.

In de Tweede Kamer gebruikte Femke Merel van Kooten-Arissen het als eerste, afgaande op de Handelingen. Dan is het inmiddels al 2019, het betreft het debat over het Nederlandse bombardement op Hawija (Irak): “Het valt toch niet uit te leggen dat er wordt overgegooid met een ministeriële verantwoordelijkheid alsof het een hete aardappel is, dat bewindslieden naar elkaar blijven wijzen, blijven liegen en blijven draaien om vooral zichzelf uit de wind te houden en anderen voor de bus te gooien?”

Merk op dat onder de bus hier gewijzigd is in voor de bus. Die manier van zeggen zal school maken in de Tweede Kamer. Ik vind nu al vijf voorbeelden, alle uit 2020:
• Minister Asscher organiseert stiekem een bijeenkomst waarin maatschappelijke groeperingen worden overgehaald om Zwarte Piet voor de bus te gooien. (Martin Bosma, PVV)
• U kunt toch niet zeggen dat we in het kader van de crisisbestrijding de ouders en de opa’s en oma’s van Nederland voor de bus gooien? (Geert Wilders, PVV)
• …omdat u als minister-president onze hele cultuur voor de bus gooit. U gooit gewoon in één keer Zwarte Piet weg. (Geert Wilders, PVV)
• U moet niet naar aanleiding van een incident, terwijl we geen probleem hebben, ons halve land en de tradities voor de bus gooien. (Geert Wilders, PVV)
• Dat heeft toch echt te maken met het onmetelijke talent van Rutte om andere partijen in te palmen, voor de bus te gooien en in te zetten om z’n eigen macht te bestendigen. (Farid Azarkan, DENK)

“A person, esp. a colleague or friend” was het slachtoffer in het Engels, in het Nederlands kon het ook een abstractere figuur betreffen, de traditie die bekend staat als Zwarte Piet. Eerder zagen we Israël als slachtoffer in de uitdrukking figureren.
Under the bus werd spoedig gewijzigd in voor de bus. Waarom? Is het beeld wat ruwer als er een bus aan komt denderen?
De bus werd door Wilders enkele malen gewijzigd in de tram (tegen premier Rutte: “Nederland (…) waar u Zwarte Piet voor de tram heeft gegooid”). Met het gebruik van tram wordt de regio waar Rutte zijn gekritiseerde daad heeft gepleegd beperkt tot de Randstad.

Andere middelen van vervoer dienen zich aan (een trein?, een tank?), to throw kan een ruwere inhoud krijgen door het gebruik van zwaarder aangezette werkwoorden als donderen, lazeren, sodemieteren. (Denk aan de schutting waarover iets gedeponeerd kan worden, zie Dat gezegd hebbend blz. 269-270.*)) Zo is een Amerikaanse manier van zeggen bezig om de weg naar inburgering in het Nederlands af te leggen, nu of in de nabije toekomst.

Kennelijk is to throw under the bus in het Engels ook specifiek op te vatten is als “unfair criticism from a boss or a colleague” – zie https://leadingwithtrust.com Er blijken gelukkig 8 tips voor de omgang met dit probleem.

*) Dit is het begin van het trefwoord Schutting, over de –:

Aanvulling 29.09.2022: Verwijten in de richting van oud-Kamervoorzitter Arib omtrent vroeger machtsmisbruik leidden tot een onderzoek waaraan de oud-voorzitster niet mee wil werken. Zij verwijt haar opvolgster Bergkamp haar “voor de bus gegooid te hebben”. Uit De Telegraaf: