Op de ketting springen – graven in de sfeer van Sliedrecht?

Mr. A.B. Roosjen was, zeg een halve eeuw geleden, een bekende naam in het Nederlandse omroepland. Dat had hij niet zozeer te danken aan zijn leidinggevende functie bij een voorloper van de NOS als aan zijn voorzitterschap van de NCRV daarvoor. Hij schreef geregeld in het programmablad van de NCRV en het was nog niet 1 januari of we hoorden mr. A.B. Roosjen weer zijn nieuwjaarstoespraak houden.
De Mammoetwet dankt het etiket met die naam aan hem, onderwijsman. Een ander talig feitje is het gegeven dat hij de eerste is van wie de uitdrukking op de ketting springen vindbaar is in de Handelingen. Het gebeurde op 5 juni 1947. Roosjen zat lange jaren voor de ARP (later deel van het CDA) in de Tweede Kamer.

Dat is een kenmerk van op de ketting springen: het zijn vooral protestantse sprekers die deze uitdrukking gebruiken. In dat opzicht is het passend dat André Rouvoet (ChristenUnie) de laatste is die dit stukje Nederlands bezigde aan het Binnenhof (6 april 2011): “Ik blijf een beetje haken achter het woord incidentenpolitiek. Wij gebruiken dat vaak in de trant van: er gebeurt iets, wij springen met zijn allen op de ketting en wij doen iets, zonder er goed over na te denken.”

Nederlands is het Nederlands van iedere spreker, ook in de plenaire zaal. De uitdrukking “aangelegen punt” mag bijvoorbeeld een typisch protestantse wijze van zeggen zijn, niets verhindert de SP’er Jasper van Dijk het ook eens een keertje te gebruiken (op 25 november 2020). Normaliter is dit voorbehouden aan Roelof Bisschop (SGP) en – vooruit dan – een enkele andere spreker uit vooral de protestantse kring. Het springen op de ketting werd buiten de kringen van die groeperingen weleens gezegd door Koos Rietkerk (VVD) of Joop den Uyl (PvdA), maar die onderstreepten er hun kerkelijke afkomst mee. Zo bijzonder het in feite is dat Hans Wiegel het een keer gebruikte, zo te verwachten viel het uit de mond van protestanten als Algra, Bruins Slot, Aantjes.

Frappant: van Gerda Brautigam (PvdA) is het diverse malen in de Handelingen vindbaar; van Aar de Goede (D66) eenmaal. Mevrouw Brautigam had Rotterdamse roots, De Goede kwam ook uit Zuid-Holland, net als Roosjen.
Het vermoeden (meer is het niet) baseer ik daarop, dat we de oorsprong van op de ketting springen moeten zoeken in de baggerwereld – Sliedrecht als een optelsom van protestants en Zuid-Holland.

Zoeken we via LexisNexis in de krantenbank van tegenwoordig dan scoort het Gereformeerde Nederlands Dagblad het hoogst en in die bron is Piet H. de Jong hofleverancier: tot niet zo lang geleden was deze uit Groningen afkomstige journalist verslaggever aan het Binnenhof.*) In grote lijnen volgen de vindplaatsen van LexisNexis die eerder genoemde twee sporen, vooral Holland (Zuid-Holland allereerst want het AD is goede tweede na het ND, de omgeving van Rotterdam vooraan) én protestants.

Vreemd: Van Dale NN heeft de uitdrukking wél opgenomen (in actie komen voor iemand), maar de grote Van Dale niet. Ook in enkele Koenen-edities trof ik op de ketting springen niet aan. Het megagrote WNT dan? Fehlanzeige.
Afgaande op het gebruik in krant en parlement moet het inderdaad ‘(echt) in actie komen’ betekenen, maar het hoeft allerminst ten behoeve van iemand te zijn. En actie kan twee kanten op vallen, iets pogen te bevorderen maar ook iets proberen tegen te houden.

Hoe de oorsprong precies te vatten? Als internet een grote collectebak om niet te zeggen één baggermachine is, dan zou het uit reacties hieronder moeten blijken. Ter stimulering twee afbeeldingen met dank aan Wikipedia: een illustratie uit het lemma Baggeren en een still uit een item van het Polygoonjournaal aldaar; de docent (die spreekt alsof hij Henk Bleker (voorheen CDA nu FvD) was) wijst een emmerketting aan.

*) Uit zijn antwoord naar zijn gebruik van op de ketting springen (dank!): “Ik was en ben me er niet van bewust dat ik een bijzondere uitdrukking heb gebruikt. Als ik er over nadenk kan ik niet traceren waar ik het vandaan heb gehaald of hoe het in mijn hoofd is beland.” (d.d. 23.03.2021)