Boeken, gesprekken met mensen en persoonlijke ervaringen vormen de ingrediënten van het succesvolle boek Beter wordt het niet waarmee Caroline de Gruyter ons langs Habsburgers voert en daarmee ook langs elementen van het verenigde Europa. Ze begint met het uitpakken van verhuisdozen in het chique deel van Wenen dat Hietzing is aan of althans met uitzicht op een Katharina Schratt Platz. Katharina Schratt was voor Caroline de Gruyter een onbekende naam. Ze vertelt hoe ze later over deze actrice hoorde, die een verhouding had met keizer Frans Jozef. Makkelijk, Katharina had een woning vlak bij een ingang van de paleistuin zodat ze bijna ongezien binnen kon glippen op weg naar de keizer. Haar woning is misschien wat lastig te vinden? Let dan vooral op haar initialen bijna bij de grond, wie weet welke symboliek in die afbeelding verwerkt is:
Kwam de vriendin bij de keizer? Het was eerder andersom (meen ik). Frans Jozef stond om half 4 op, maakte zich klaar, at een hapje om vervolgens aan het werk te gaan. Aanvankelijk was de situatie als volgt: Katharina had na een optreden in het Burgtheater nog nauwelijks een nacht gehad of ze moest al een vorstelijk ontbijt laten regelen voor de man die bij háar op bezoek kwam – met als doel om van haar roddels te horen, sappige verhalen in het dialect van Wenen en misschien wel om andere redenen, wie zal het zeggen.
Dat park heet nog niet zó lang naar mevrouw Kiss von Ittebe zoals ze officieel heette: met Nikolaus Kiss was Schratt gehuwd. Dat wil zeggen, de relatie begon stormachtig (op hun huwelijksreis in 1879 in Nederland klopten er schuldeisers van meneer aan bij de hotelkamer) en eindigde al vrij snel nadat zoon Anton geboren was. Maar gescheiden werd er niet en zo droeg de ster-actrice bij aan het delgen van de schulden van wat officieel haar echtgenoot bleef tot aan diens dood in 1909. In de praktijk had ze relaties met allerlei mannen die als gemeenschappelijke kenmerk hadden dat ze financieel daadkrachtig waren en als haar “gönner” wilden opereren.
Uiteindelijk was de voorlaatste Habsburgse keizer Frans Jozef I de belangrijkste en ook de langdurigste relatie van Kathi Schratt. Volgens Georg Markus (Katharina Schratt. Die zweite Frai des Kaisers) ging hij met haar een gewetenshuwelijk aan toen zij weduwe was, Elisabeth was al jaren tevoren vermoord. Frans Jozef bedacht Katharina zéér, met sieraden en geldelijk. Indirect deed hij dat onder meer door Nikolaus Kiss blijvend te verzekeren van een overheidsbetrekking op steeds veilige afstand in het buitenland.
Wie over de keizer leest, verneemt telkens (bijvoorbeeld van zijn langjarige kamerdienaar Ketterl) hoe sober hij was – maar dan wordt voorbijgezien aan de werkelijk enorme uitgaven die gedaan werden voor het relatieleven buiten dat met Sisi, Elisabeth. Zo was daar onder meer een verhouding met Anna Nahowski, met wie Frans Jozef het door iemand van het hof uit liet maken toen de relatie met die andere, wat hij noemde “theuerste Freundin” vorm begon te krijgen: Anna moest beloven te zwijgen en kreeg veel geld wegens bij haar verwekte nakroost.
De keizer was praktisch ingesteld én had de middelen. Zo maakte hij het Anna mogelijk vlakbij de paleistuin van Schönbrunn op loopafstand te wonen, wat hij met Kathi herhaalde – sterker, deze vestigde zich in Hietzing pal bij dat eerdere juist afgedankte liefdesnest daar.
Talloze brieven schreef Frans Jozef haar, Brigitte Hamann gaf er een selectie van uit onder de titel Fast jede Nacht träume ich von Ihnen. De keizer blijkt (zeker in de beginjaren aangemoedigd door Elisabeth) gek op de actrice – en Oostenrijk discussieert nog altijd over de vraag in hoeverre het meer dan platonisch was. Haar epistolaire antwoorden liet Katharina mede door twee vertrouwelingen opstellen die vaardiger met de pen waren dan zij.
Hoe kwamen we op Schratt? Door dat boek van Caroline de Gruyter over het huidige Europa vergeleken met het vroegere Habsburg. Daarover nader in de volgende aflevering en in het bijzonder over het woord gemankeerd.
