Na de verschijning van de eerste aflevering over gedachte(n)goed reageerde een lezer. Ik had gekeken in de Handelingen en geobserveerd dat gedachtengoed voor het eerst gebruikt werd door Bart Verbrugh (GPV/CU) in een bijdrage over de kwestie-Aantjes, maar vóor 1978 – schreef deze reageerder – is het woord al via Delpher vindbaar, namelijk in de jaren ‘30 van de vorige eeuw en vooral in relatie met de NSB.
Ik had naar het gebruik in de Nederlandse politiek gekeken wegens de enorme gift aan het CDA en het gedachtegoed van die partij. Blij ben ik achteraf dat ik door onwetendheid zelfs niet impliciet de link kon leggen met de NSB, want dat zou terugredenerend even onterecht als snel gebeurd zijn alsof het een verband zou houden met het ander: CDA -> Aantjes -> NSB.
Stapsgewijs is de kwestie van gedachte(n)goed in dit blog dus als volgt op basis van de chronologie: (1) Allereerst 2021. De grote gift van Hans van der Wind aan het CDA wegens het gedachtegoed van die partij kwam naar buiten door wat Pieter Omtzigt had opgeschreven voor de commissie-Spies, een tekst die gelekt is. Omtzigt observeerde daarin juist een gebrék aan gedachtengoed bij wat toen nog zijn partij was.
(2) In 1995 maakte de nieuwe spelling van het Nederlands dat het voorheen als gedachtengoed gespelde woord gewijzigd werd in gedachtegoed.
(3) In de Tweede Kamer kreeg gedachtengoed voor het eerst enkele malen de aandacht tijdens debatten rond de kwestie-Aantjes. Dat was 1978, de eerste keer maar zeker niet de laatste maal dat dit woord aan het Binnenhof viel – vooral vanaf 1990 werd het veel gehoord, het meest in de Eerste Kamer.
(4) Delpher laat inderdaad zien hoe het geen nieuwe term was in 1978: vanaf 1931 gaat het in journalistieke teksten bij ons over het nationaal-socialistische gedachtengoed in Duitsland (en daarna ook Oostenrijk), dat “van den Heimatschutz” e.d. Als voorbeeld een stukje uit de Arnhemsche Courant van 01.11.1933
Is ons gedachtengoed dan wellicht een leenvertaling van het Duitse Gedankengut en is dat een NS-term?
Er is een mooie website die het mogelijk maakt, te zien hoe het met de geschiedenis van Duitse woorden zit: https://www.dwds.de
Gedankengut blijkt van vrij kort vóor 1900 te dateren en gaat vervolgens in frequentie regelmatig omhoog: het kan dus niet typisch een NS-woord zijn. Maar als wij het juist wel in die periode hebben overgenomen, is dat toch iets om taalhistorisch te markeren.
Denk niet op basis van een eerste blik in de DBNL Ngram Viewer dat het Nederlands bijvoorbeeld al in 1519 de term gedachtegoed kende, via Erasmus. Het komt voor in een in 2010 uitgegeven vertaling van een brief van Jan Šlechta uit Kostelec (Tsjechië) aan Erasmus en wordt in de tijdlijn geplaatst op de oorspronkelijke datum.
