Duitsland kwamen we hier eerder tegen, via (niet helemaal typisch Duitse) gevallen als Vopo,of Soko wat staat voor Sonderkommando (en ook Gestapo Geheime Staatspolizei net als Azubi = aus zu bildende nét niet helemaal met telkens twee letters van een deel van een woord genomen (iemand die een stage gaat lopen)). Of neem de actueel vaker aan te treffen Ständige Impfkommission (STIKO) die vaccinatie-aanbevelingen doet. In Duitsland regeren al lange tijd de twee grootste partijen, CDA-CSU en SPD, later dit jaar naar alle waarschijnlijkheid afgelost door een coalitie met een andere kleur. Samen vormen CDU-CSU en de SPD de GroKo ofwel de Große Koalition. GroKo was het Duitse woord van het jaar in 2013.
Wort des Jahres 1991 en dus kort na de Val van de Muur in 1989 was Besserwessi wat een portmanteau is, samengesmeed uit Besserwisser und Wessi (type A*Bb). Er is in uitgedrukt, hoe sommige West-Duitsers toen neer konden zien op Oost-Duitsers. Dat werd als betweterig en arrogant ervaren, venijnig samengevat in Besserwessi. In Duden staat Besserwessi omschreven als iemand “die aus den alten Bundesländern stammt und sich gegenüber Bewohner[inne]n der neuen Bundesländer besonders in Bezug auf den politischen und wirtschaftlichen Bereich besserwisserisch und belehrend verhält”.
De Aldi hoort perfecter in deze afdeling want hier zijn het twee letters van een achternaam die gebruikt zijn voor deze winkel plus de aanduiding van het soort: Albrecht en Discount leveren samen ALDI.
Het Duits heeft veel voorbeelden, zoals Adidas. Dit merk is verwant maar niet identiek: deze fabrikant van sportartikelen gaat terug op de voornaam Adolf van meneer Dassler, liefkozend uitgesproken als Adi: Adidas.
Wanneer een Duitse Privatdetektiv op onderzoek uitgaat omdat er een moord gepleegd is op het Waddeneiland Norderney, ligt de titel van deze aflevering van de ZDF-serie Willsberg voor de hand: Morderney. Datzelfde tweede Duitse net, ZDF, heeft een cabaretesk programma waarbij de actualiteit op de hak genomen wordt, vooral de politieke. Het Journaal van de ZDF heet Heute, dit programma op de vrijdagavond Heute Show. Dat is geen taalsmeedsel in de zin van deze serie, wel de Engelse ondertitel van dit programma: de Heute Show biedt kijkers politainment. Door de uitspraak en de vorm van dat woord moeten we aannemen dat het op het Engels gebaseerd is en dus een mengvorm van politics + entertainment. Type A*b.
Sommige portmanteaus zouden we als voordringer kunnen karakteriseren. Wat dringt er voor? Om dit etiket te krijgen definieer ik de eis dat er één en niet meer dan één letter van woord A als het ware de koppositie van woord B verovert. Dat kan in een klein Duits voorbeeld als jein gezien worden, waarbij de aarzeling tussen ja en nein tot het zeer succesvolle jein leidde. Op een bepaald moment – het waarom en hoe is even niet relevant – werd er in Duitsland actie gevoerd tegen het biermerk Heineken. Géen Heineken, kein Heineken, werd simpel uitgedrukt in Keineken. Teuro hoort hierbij, de klacht over die teure Euro na de introductie ervan.
Otto Rehhagel was een zeer succesvolle Duitse voetbaltrainer die laat in zijn Bundesligaloopbaan nog bondscoach van de Grieken werd. Prachtig samengesmede aanduiding werd toen Rehakles: het begin van A, dus Rehhagel, gevolgd door een later deel uit het B-woord Herakles (de grote held der Grieken). Opnieuw type A*b.
In Oostenrijk waren (zíjn wellicht) de populairste kranten niet zo gediend van kritische journalistiek bij de ORF, de publieke omroep van dat land. Vóor het laatste deel van het woord Rundfunk (radio en televisie) werd toen het woord Rot geplaatst, traditioneel de kleuraanduiding voor links: Rotfunk. We laten de vraag onbeantwoord of hier sprake is van overlap tussen delen van beide woorden.
Toen corona een poos aan bleek te houden, raakten delen van de bevolking in het Duitse taalgebied daar én vermoeid én kwaad van: mütend was de optelsom van müde en wütend. Wederom type A*b met overlap. Wellicht heeft het woord alleen voor wat afnemende boosheid gezorgd.
Een kleine 30 jaar geleden schreef NRC-redacteur J.M. Bik het volgende in NRC-Handelsblad, toen bondskanselier Helmut Kohl na een reis door Azië “een nieuw, omineus, woord mocht aantreffen. Namelijk het woord Verdroffenheit, een samentrekking van Verdrossenheit en Betroffenheit.
Het eerste, een Rijnlands-Beiers-rooms woord, wordt veel gebruikt om de grote politieke frustratie van de Duitsers in deze ongewoon barre economische tijden (mingroei!) weer te geven. Alsook hun nog steeds romantisch-apolitieke afkeer van politici die zich merkbaar als gewone feilbare mensen blijken te gedragen, dus met affaires en affairetjes zoals Beierse CSU-politici in hun zogenoemde Amigo-zaken.
Het woord Betroffenheit is van een oudere, Noordoost-Duitse, lutherse stam. Het kent een gunstige termiek nu de Bondsrepubliek na de Duitse eenwording weer noordelijker, oostelijker en protestantser geworden is. Dat ernstige woord, dat zowel emotionele betrokkenheid als persoonlijke afstand weergeeft, past evengoed bij de verschrikkingen van de Dertigjarige oorlog (1618-1648) als bij de nog grotere verschrikkingen van het Derde Rijk, dat vijftig jaar geleden “in Duitse naam” bestond. Dat woord dwaalt ook, met Hermann Hesse en de Groenen, door de klaaglijk bezongen stervende bossen van Europa’s grootste industriestaat.” Is het een woord dat veel sporen achter heeft gelaten in Duitse media? Via LexisNexis vind ik Verdroffenheit eenmaal en niet meer dan éénmaal, in een beschouwing van…. J.M. Bik, NRC Handelsblad 3 maart 1993.
De Duitse filmindustrie was in Babelsberg gelokaliseerd – zelden of nooit vinden we daarvoor de aanduiding Bollywood. Had gekund, maar veel succesvoller is die plaats mede door de hoeveelheid navolgingen van dit taalsmeedsel de aanduiding Bollywood: the Hindi film industry located in Mumbai, India zegt Wikipedia maar dan dus onder verwijzing naar de oudere naam Bombay. Naar dat voorbeeld zijn onder andere Kollywood (de Tamil-filmindustrie in Kodambakkam in Chennai), Lollywood (hetzelfde maar nu in Lahore), Mollywood (ook in India zij het onder verwijzing naar een taalnaam), Nollywood (Nigeria+Hollywood), Pollywood (Pakistan: Peshawar), Tollywood (Hyderabad, Telangana India) en Trollywood (Zweedse filmindustrie in Trollhättan) vindbaar.
Dezelfde tak van industrie in India waarin de taal Odia centraal staat heet Ollywood, Odisha + Hollywood. Dit is een interessant geval waar we nog nader naar zullen kijken omdat we voor het oog eigenlijk alleen de begin-H weglaten. Deze gevallen zijn eigenlijk een apart type, als voordringers aan te duiden: voor een groot deel van een woord wordt eeeen letter (soms twee) van een ander vooral geografisch woord geplaatst waarmee de sfeer wordt verplaatst én weergegeven: denk bij ons aan Drentenieren (rentenieren in Drenthe) of Doosendaal: Roosendaal teruggebracht naar zijn grote loodsen en dus dozen die daar het kenmerk van zijn.
In een aflevering van enkele jaren geleden ging het eens over vuilniswagens in Wenen met een tekst die knipoogt naar Engels en de eigen taal tegelijkertijd: We kehr for you. De kern van de grap is eigenlijk een smeedsel van kehren (vuilnis opruimen) en care (zorgen voor). In het verlengde daarvan twee moppen in dezelfde sfeer ter afsluiting. Hoe heet een dolfijn in een onderbroek? Het antwoord luidt Slipper = Flipper in een slipje. Type A*b.
What do you call a donkey with three legs? A wonkey (donkey ‘ezel’ + wonky ‘scheef, wankel’): bijzonder type, maar toch gewoon ogend als Aa*b.
We gaan door.
