Hoe te reageren op de HJ Schoo-lezing van Sigrid Kaag (D66) aan het begin van het parlementaire jaar? Het woord is aan de eerstbetrokkene: Mark Rutte? “Neen, omdat ik al mijn energie wil richten op het tot stand brengen van een kabinet dat kan rekenen op een goede samenwerking met deze Kamer.” Hij onderstreepte dat in de Tweede Kamer theatraal op deze manier op 7 september: “Elke seconde, elke minuut, elke tien minuten en elk uur van mijn tijd dat ik zou besteden aan het geven van commentaar op hetgeen er gisteravond is gebeurd, kan ik niet steken in het bevorderen van het tot stand brengen van een kabinet.” De verkiezingen waren op 17 maart dus de premier was een kleine maand geleden, vooruit, al 250.000 minuten bezig met de realisering van Rutte-IV.
De vaste VVD-partner in deze formatie dan? “CDA-leider Wopke Hoekstra denkt niet dat het behulpzaam is als hij reageert op de uithaal van D66-leider Sigrid Kaag naar demissionair premier en VVD-voorman Mark Rutte,” schrijft het Noordhollands Dagblad op 7 september. Een jaar eerder vond de bewindsman een bepaalde discussie niet behulpzaam. Hij gebruikt behulpzaam en liever nog niet behulpzaam graag, zoals in het lopende kalenderjaar blijkens de Handelingen:
• Zou je niet deze datum nog voor je uit moeten schuiven en is drie jaar niet al heel behulpzaam voor veel ondernemingen?
• Alleen denk ik niet dat het behulpzaam is als ik daar nu allerlei schetsen over geef.
Goed, CDA-leider Hoekstra viel op door zijn reactie op de HJ Schoo-lezing van zijn D66-collega, maar er zijn veel sprekers in de Plenaire zaal die (niet) behulpzaam waarachtig tot hun woordenschat mogen rekenen.
Het bijzondere aan het tegenwoordige gebruik is wie of wat er behulpzaam blijkt, maar bij uitstek toch iets, meen ik. Ik keek naar de betekenis van behulpzaam bij Van Dale: ‘hulpvaardig, gedienstig’. Dat wijst op een relatie met een persoon of een groep personen. Een díng kunnen we toch moeilijk hulpvaardig of gedienstig noemen. (De enige drie voorbeelden die Van Dale bij het lemma behulpzaam verstrekt bevestigen dit: zij is altijd behulpzaam, zijn hulp verlenen, iemand helpen. )
Kunnen we nagaan of er contemporain sprake is van een veranderend taalgebruik? Eerst de feiten om met Elseviers Weekblad te spreken.
Facts first zegt CNN. Ask First: The Facts zoals the University of Calgary als motto heeft. Ik begon naar behulpzaam te zoeken op een willekeurige plaats in oudere Handelingen (te weten vanaf februari 1969) en besloot bij wijze van steekproef de allereerste 10 voorkomens te verzamelen:
1 Aan de andere kant is het bedrijfschap Horeca de Economische Controle-dienst bijzonder behulpzaam;
2 Het departement is mij daarbij zeer behulpzaam geweest.
3 Charles Perkins, die aan het einde van de tweede wereldoorlog door de Amerikaanse regering naar Duitsland werd gezonden om behulpzaam te zijn bij de overname van
4 een Nederlands expert heeft aangezocht om hem bij de opstelling van dit rapport behulpzaam te zijn
5 Mag ik een beroep doen op de Kamer om mij in dezen behulpzaam te zijn
6 De Minister heeft gezegd, dat hij gaarne bereid is, te bezien, welke middelen hem ten dienste staan om de gemeenten en de corporaties behulpzaam te zijn.
7 Ook als fractie willen wij graag trachten de Minister behulpzaam te zijn bij deze moeilijke weg.
8 Ziet de Minister nog andere passende mogelijkheden in O.E.S.O.-verband om de Verenigde Staten behulpzaam te zijn bij
9 boven alles moeten wij behulpzaam zijn, vooral op basis van het Statuut, opdat orde en rust gehandhaafd worden
10 zoals door onze fractie bepleit, zeggen wij gaarne toe hem behulpzaam te zullen zijn
Dezelfde aanpak nu bij de Handelingen van het kalenderjaar 2019, 40 jaar later. Daar kwam toevallig een woordvoerster in voor die behulpzaam vele malen gebruikte, ik beperkte de bijdragen van Carla Dik-Faber (ChristenUnie) tot eentje. Ook hier is gecursiveerd waar naar of naar wie er verwezen wordt:
1 Bij alle drie die disciplines is het soms behulpzaam om door taakherschikking te zorgen dat iemand anders uitkomst kan bieden.
2 Mocht dat behulpzaam zijn, dan kan ik er uiteraard meer over op papier naar de Kamer sturen (iets)
3 Over de status van het zogenaamde HRA-model is veel onduidelijkheid. Het is behulpzaam voor prioritering,
4 waarbij het Rijk behulpzaam is om ook andere budgetten daarbij te voegen
5 als alles door elkaar fietst, is dat ook niet altijd behulpzaam.
6 blijkt dat als dat keuzemoment wat later is, dat behulpzaam kan zijn
7 Dat kan ook behulpzaam zijn bij het bevorderen van kansengelijkheid
8 Burgerschapsonderwijs en extra begeleiding vanuit de mbo-school, bijvoorbeeld in de beroepspraktijkvorming, kunnen daarbij heel behulpzaam zijn.
9 Als een verlenging daarbij behulpzaam kan zijn, wie kan daar dan tegen zijn, zou je zeggen.
10 Het zou toch heel behulpzaam zijn als dat ook bij ons beschikbaar is?
Als steekproeven kunnen helpen – er is een willekeurige periode van vroeger en nabijer gekozen – wordt duidelijk dat er in het Nederlands in het gebruik van behulpzaam iets is verschoven: vroeger was een binnen- of buitentekstelijke verwijzing naar een mens of een groep personen (zoals een land, een organisatie of een orgaan als het Rijk) kennelijk verplicht, zoals impliciet bevestigd wordt door Van Dale. Maar zoals nog niet uit dat woordenboek duidelijk wordt, is het tegenwoordig juist vele malen gewoner om iets onzijdigs, abstracts (zoals een taakherschikking, het HRA-model, de situatie dat alles door elkaar fietst, burgerschapsonderwijs e.d.) als behulpzaam aan te duiden.
De Engelse tegenhanger van ons behulpzaam is helpful. Dat valt blijkens dezelfde Van Dale (maar dan naar een andere poot van dit merk) in tweeën uiteen: enerzijds ‘nuttig, bruikbaar’, anderzijds ‘behulpzaam, dienstig’. Helpful bevat precies die tweedeling tussen ding/voorwerp tegenover mens die het hedendaagse Nederlands gebruikt. Nú gebruikt. Nu óok gebruikt. Kan het Engels voor zoiets een verklaring bieden? Taalverandering is een doos van Pandora, wát een inhoud.
