Nog eenmaal een bijdrage over Piet Jongeling en daarvoor terug naar zijn schrijvende begin. Ook in dat opzicht liggen zijn Wedloop met de dood en Snuf de hond niet zo ver van elkaar als bij enerzijds een egodocument en anderzijds een kinderboek gedacht zou kunnen worden.
De Wedloop is op diverse manieren gepubliceerd. In deze aflevering kijk ik daar als het ware administratief-afsluitend naar. Maar hoe administratief de tekst ook benaderd wordt, het blijft een aangrijpend relaas en verbazend is ook hoe Jongeling dit zó kort na die ellende na drie jaar opsluiting gedetailleerd op papier heeft kunnen brengen. Maakte hij onderweg van Oranienburg naar Schwerin aantekeningen? Kon hij op iets anders steunen? Hij heeft voorzover ik zie maar op één punt een correctie aangebracht, de aanpassing van een Amrikaans bombardement van 12 naar 10 april 1945.
• De eerste uitgave is dus die in zijn eigen Nieuwe Provinciaal Groninger Courant. De eerste aflevering van Wedloop met den dood daarin dateert van 28 mei 1945. Ruim een maand later is de slotaflevering verschenen, de enige keer dat hij zijn naam prijsgeeft en dan ook nog in de vorm van het pseudoniem Piet Prins. De tekst in de krant van Jan Haan oogt zeer correct gezet, inclusief oude spelling (menschen en zoo) en nog met inmiddels goeddeels verdwenen naamvallen.
• Hoe de Wedlooptekst het Amerikaanse orgaan Onze Toekomst in Chicago bereikte, het blijft gissen. Maar daar verschijnt dus de 2e editie vanaf Kerst 1945 tot in februari 1946. Het heeft er de schijn van dat deze tekst door verschillende mensen gezet is. Dat de basis de versie is die in de Nieuwe Provinciale heeft gestaan lijkt duidelijk te zijn. Maar de oudere naamvallen worden lang niet altijd overgenomen (direct al in het begin in de hoek in plaats van in den hoek, elke avond in plaats van elken avond). Verrassend in het begin is de geregelde vervanging van me en we door mij en wij: was men bij de redactie bang voor een verkeerde, Engelse, uitspraak mie en wie?
De tekst is soms wat preciezer maar in andere delen juist slordiger gezet, waarbij in een aantal gevallen ook de woordvolgorde is aangepast. Op twee plaatsen is een klein aantal regels weggelaten of over het hoofd gezien.
Op een andere pagina van Onze Toekomst wordt nieuws uit allerlei hoeken gemeld, als voorbeeld een stukje Roseland Nieuws. Daar wordt duidelijk, hoe protestants het orgaan is en hoe Jongelings tekst daar past.
• Jongeling zelf plaatst Wedloop met de dood dus ook in de krant waarvan hij later hoofdredacteur werd, het Gereformeerd Gezinsblad. In 25 kleinere stukjes staat het in het eerste deel van 1950 op de voorpagina. De afronding met Nawoord staat op 25 april 1950. Niet ongewoon voor Jongelings stijl is de afsluiting in de vorm van een tekst uit de Bijbel.
In deze reeks kiest hij geen pseudoniem. Hij combineert ook de eerste aflevering met een inleiding die hij met zijn eigen naam ondertekent.
Ter inleiding
In 1945, na mijn terugkeer uit Duitsland, beschreef ik, op verzoek, het evacuatie-transport van de tienduizenden politieke gevangenen, die in het concentratie-kamp Sachsenhausen, Oraniënburg, zaten, dertig kilometer ten noord-westen van Berlijn. Deze gevangenen, waarbij ook honderden Nederlanders waren, werden in het laatst van April 1945 door de Duitsers weggevoerd in noord-westelijke richting. Later heb ik vaak verzoeken gehad van mensen, die, evenals ik, als gevangenen deze tocht hadden meegemaakt, en die graag het toen verschenen verslag, dat hoofdzakelijk in de provincie Groningen bekendheid had verworven, wilden lezen.
Gewoonlijk moest ik deze briefschrijvers teleurstellen. Nu weldra vijf jaren zijn voorbijgegaan, kan het zijn nut hebben, de toenmalige gebeurtenissen nog eens in de herinnering terug te roepen. Niet om de haat tegen de Duitsers aan te wakkeren. Daar is te minder reden toe, nu sindsdien wel is gebleken, dat ook sommige Nederlanders, die tegen de nazi’s vochten, zich na de bevrijding aan erge dingen hebben schuldig gemaakt.
Maar wel is het goed, dat we ons herinneren, hoe zwaar de hand des HEEREN op ons gedrukt heeft en hoe hij tóch in zijn toorn des ontfermens gedacht heeft en op wonderlijke wijze uitkomst heeft gegeven.
Dit verslag werd in Mei 1945 geschreven onder de verse indruk van het gebeurde. Ik heb het beter geacht er, afgezien van een heel enkele verduidelijking, practisch niets in te veranderen, al zou ik het vandaag een ietsje anders schrijven. Dit betreft uiteraard niet de verhaalde feiten, doch de visie op sommige dingen.
P. JONGELING
Praktisch niets veranderd, dat klopt als men voorbij ziet aan de modernisering van de naamvallen en de spelling. Er is één feit verbeterd (12 april werd dus 10 april als dag waarop Amerikanen een bombardement hebben uitgevoerd), maar ik zie niet waar Jongeling “een heel enkele verduidelijking” heeft aangebracht. Althans de vervanging van zorg door vrees lijkt geen duidelijk voorbeeld daarvan. Jongeling merkte weliswaar op dat zijn eerdere rapportage hoofdzakelijk in de provincie Groningen bekendheid kreeg, maar hij laat na, als verklaring daarvan te vermelden dat dit komt door de plaats van publicatie nl. de Nieuwe Provinciale Groninger Courant. Concurrentie-overwegingen kunnen daarbij een rol gespeeeld hebben.
• Een van Jongelings meest nabije lotgenoten was Henk Dulfer. Op een familiesite staat de tekst van het Gereformeerd Gezinsblad overgenomen. Voor de goede orde meld ik het hier, het is gevonden via Google. Ik heb geprobeerd contact te leggen met de familie maar daar is geen reactie op gekomen.
• Jongeling ten voeten uit moet de volgende publicatie zijn maar deze is vrijer. In de eerste plaats onderbreekt de samensteller van dat boek de tekst van 1945 en geeft de hoofdpersoon vervolgens als het ware weer het woord. Hij redigeert de oudere tekst hier en daar eveneens, ja maakt deze daarmee wat eigentijdser (Wageningen, 1971). Een voorbeeld daarvan is de vervanging van kunstvaardigheid door vaardigheid die de chauffeur van de Rode-Kruisauto bleek te bezitten. Waar Jongeling graatmager schreef, maakte Valkenburg er broodmager van en zo zullen er meer voorbeelden vindbaar zijn. Jongeling heeft het door zijn medewerking aan deze uitgave goedgekeurd. (Zie wat Herman Jongeling in een eerdere aflevering van deze reeks als commentaar schreef over talige ingrepen van Valkenburg, die juist oudere, allicht protestantse taal betreffen.)
• In 1995 plaatst het Nederlands Dagblad “deze kreupele versie” van Valkenburg, zo meldt Herman Veenhof in zijn biografie van Jongeling. (Zie Zonder twijfel. Pieter Jongeling (1909-1985) Journalist, politicus en Prins. Barneveld 2009. blz. 97.)
Jongelings schoonzoon Jurn de Vries wees me erop dat er langs de route van Oranienburg naar Schwerin een Gedenkstätte is. Het wachten is op een geschikte gelegenheid voor iemand om Jongelings tekst op een verzorgde manier zelfstandig uit te geven, inclusief foto’s van langs de route en dergelijke. Zo’n aangrijpend egodocument verdient aparte aandacht.
In een omgebouwde sporthal in Brandenburg an der Havel vindt momenteel een rechtszaak plaats tegen Josef F., bijna 101 jaar oud. Hij zou als bewaker geassisteerd hebben bij de moord op minstens 3518 mensen in KZ Sachsenhausen. De website van de Süddeutsche Zeitung van o7 november j.l. meldt: “Es gibt mehrere Dokumente, auch Originalakten der SS, die belegen, dass ein Josef S., 1920 geboren in Gustaiciai nahe Mariampol in Litauen, von Ende Januar 1942 bis Mitte Februar 1945 in sechs verschiedenen Kompanien des SS-Totenkopf-Wachbataillons im KZ Sachsenhausen Dienst getan hat. Am 1. Januar 1944 wurde er zum Rottenführer befördert.” De aangeklaagde blijft zwijgen, ook na een oproep door de rechtbank.
