Van Dale bevat de volgende reeks aan opnoemers met als rechterdeel –vriendelijk: aandeelhoudersvriendelijk, allergievriendelijk, arbeidersvriendelijk, arbeidsvriendelijk, auteursvriendelijk, autismevriendelijk, autovriendelijk, babyvriendelijk, bedrijfsvriendelijk, belastingvriendelijk, beleggersvriendelijk, bezoekersvriendelijk, bijenvriendelijk, bijvriendelijk, boervriendelijk, cholesterolvriendelijk, cliëntvriendelijk, computervriendelijk, consumentvriendelijk, cultuurvriendelijk, dementievriendelijk, diervriendelijk, dolfijnvriendelijk, drugsvriendelijk, ecovriendelijk, energievriendelijk, familievriendelijk, fietsvriendelijk, gastvriendelijk, gebruikersvriendelijk, gebruiksvriendelijk, gendervriendelijk, gezinsvriendelijk, hamstervriendelijk, holebivriendelijk, homovriendelijk, horecavriendelijk, huidvriendelijk, industrievriendelijk, insectenvriendelijk, internetvriendelijk, investeerdersvriendelijk, investeringsvriendelijk, islamvriendelijk, jeugdvriendelijk, katvriendelijk, kiezersvriendelijk, kindvriendelijk, kipvriendelijk, klantvriendelijk, klimaatvriendelijk, konijnvriendelijk, landschapsvriendelijk, leeftijdsvriendelijk, levervriendelijk, lezersvriendelijk, lichaamsvriendelijk, lijnvriendelijk, maagvriendelijk, manvriendelijk, marktvriendelijk, mensvriendelijk, milieuvriendelijk, moslimvriendelijk, motorvriendelijk, natuurvriendelijk, omgevingsvriendelijk, ondernemersvriendelijk, ondernemingsvriendelijk, ontwikkelingsvriendelijk, oorvriendelijk, ouderenvriendelijk, oudervriendelijk, paardvriendelijk, passagiersvriendelijk, patiëntvriendelijk, personeelsvriendelijk, persvriendelijk, peutervriendelijk, planeetvriendelijk, plantvriendelijk, publieksvriendelijk, radiovriendelijk, regeringsvriendelijk, reizigersvriendelijk, robotvriendelijk, rokersvriendelijk, rolstoelvriendelijk, rookvriendelijk, rugvriendelijk, ruitervriendelijk, seniorenvriendelijk, sportvriendelijk, staatsvriendelijk, stadsvriendelijk, studentvriendelijk, tandvriendelijk, toeristvriendelijk, vakbondsvriendelijk, verkeersvriendelijk, visvriendelijk, vleermuisvriendelijk, vlindervriendelijk, voetgangersvriendelijk, voetvriendelijk, vogelvriendelijk, volksvriendelijk, vrachtwagenvriendelijk, vrouwvriendelijk, wapenvriendelijk, welzijnsvriendelijk, werknemersvriendelijk, winkelvriendelijk, zakenvriendelijk, zorgvriendelijk
Tientallen en tientallen voorbeelden geeft het grote woordenboek momenteel, alfabetisch geordend. (Inclusief verrassingen als konijnvriendelijk.) Maar pas in de elfde druk van 1984 nam Hans Heestermans dat rechterlid in Van Dale op, “thans produktief als suffix in o.a. kind-, milieu-, vrouwvriendelijk, waarvan het eerste lid meestal een onderdrukte of verwaarloosde categorie uitdrukt om aan te geven dat men wil meewerken aan de opheffing van die onderdrukking of verwaarlozing. Vgl. II –vijandig.”
In de twaalfde editie (1992) is de omschrijving verkort tot “de emancipatie, ontwikkeling, welvaart van het in het eerste lid genoemde genegen of bevorderend”.
Momenteel is de tekst vrijwel daaraan gelijk: “bevorderlijk voor de toestand, emancipatie, ontwikkeling, welvaart e.d., rekening houdend met de of het in het eerste lid genoemde”.
Is het een suffix zoals Heestermans in 1984 vaststelde? Zonder twijfel, want vriendelijk betekent in geïsoleerd gebruik niet hetzelfde (‘aardig, innemend’) en is in de regel uitsluitend gericht tot medemensen. Voorheen misschien wel het gebruikelijkste gebruik: iemand vriendelijk groeten. Met vriendelijke gebaren komt men de hele wereld door.
Er is dus een net wat specifiekere betekenis uitgedrukt in een woord als milieuvriendelijk, waar van gedag zeggen geen sprake is. Milieuvriendelijk is ‘met specifieke aandacht voor (aspecten van) het milieu’.
Als ik het goed zie, is milieuvriendelijk het eerste gebruik van een woord met dit nieuwe suffix-in-wording, in een chronologische ordening zou Van Dale het vooraan moeten hebben gepositioneerd. Het is in de verslagen van de Eerste Kamer een jaar of tien vóor Heestermans in het woordenboek opgetekend. Senator Doeke Eisma (D66) zei in 1974: “Ook het voorstel van het Verbond van Nederlandse Ondernemingen aan de Regering om milieuvriendelijke en grondstoffen- en energiebesparende investeringen te subsidiëren, lijkt te passen in dit beleid.” Moderne benadering, moderne taal.
Dat achtervoegsel –vriendelijk is iets om even bij stil te staan.
Begin eerst maar eens het woord vriendelijk te begrijpen. dit woord bestaat uit 2 delen.
1. vriend of vriende of vrienden. Ik gebruik hier het deel vriend. Ik schat in dat die ‘e’ een ‘opvulklniker’ is.
2. – lijk
Vriend, daar zit het woord ‘vrij’ of ‘vri’ of ‘fri’ in. Dus iets met vrij, onafhankelijk, niet bedreigend. Een wat lastig te verklaren begrip.
Het achtervoegsel ‘-lijk’ is interessanter. Volgens het van Dale Etymologisch Woorden boek zou het iets te maken hebben met lichaam, of een dood lichaam, te weten lijk. Hmm, was mijn gedachte bij deze tekst. Vlgens mijn inzicht heeft het meer te maken met het werkwoord ‘lijken op’ maken. b.v. wonderlijk, het lijkt op een wonder, het is niet een wonder, maar het lijkt erop. (ge)vaarlijk, in het Noors farlig, betekent dan: lijkt op varen, het is weliswaar geen varen, maar het lijkt erop. Zo’n 1000 jaar geleden was varen een risicabele bezigheid. Dus als je op 10 meter hoogte ergens aan zwiepende takken hangt, dan is het voor mij logisch dat er gezegd wordt: ‘Doe niet zo gevaarlijk.’ Het mogelijke eindresultaat kan het zelfde zijn als bij dat varen van 1000 jaar geleden.
Vriendelijk betekent dan vervolgens dat het lijkt op een vriend, vriendschap, het vriend zijn, dus een aardige verhouding.
Milieuvriendelijk is dan in feite een aardige verhouding lijken te hebben met het milieu. Nou dat vind ik wel aardig kloppen. Je loopt met een mobieltje rond, absoluut niet milieuvriendelijk gemaakt, maar verder uit je je wel vriendelijk over he milieu. Kan men weer rustig slapen.