Verkleinwoorden hébben iets en er is in dit blog geregeld over geschreven. Wie door alle aandacht rond Couperus bijvoorbeeld (zoals ik) Van Oude Menschen, de Dingen, die Voorbijgaan heeft gelezen, moet gestruikeld zijn over woorden als aardigjes, behagelijkjes, bewegelijkjes, bewonderigjes, eenzaampjes, geestigjes, killetjes, kleumerigjes en tientallen voor ons toch ongebruikelijker woorden meer. Dit zijn bijwoorden (op aardige wijze e.d.) Moeilijk mogelijk lijken die in het tegenwoordige en misschien ook al wel in Couperus’ destijdse Nederlands, terwijl we wel degelijk dat soort bijwoorden hebben in heel gewoon Nederlands zoals fijntjes, kalmpjes, luchtigjes, netjes, stilletjes of zachtjes die zeker niet verwekelijkt overkomen.
Even kijken in de eigentijdse Handelingen van de Tweede Kamer van het kalenderjaar 2023 tot aan het zomerreces. Inderdaad, zachtjes, zoetjes, netjes, fijntjes, losjes, luchtigjes, vlotjes en nog een paar van die normale verkleinde bijwoorden komen er in voor. Sommige hebben een klein betekenisextraatje in zich. Bij fijntjes voel ik altijd een speldenprikje in deze of gene richting. Luchtigjes, soepeltjes en vlotjes zijn woorden die ook wat lading meedragen waaruit een zeker oordeel spreekt, wat ik bij netjes bijvoorbeeld helemaal niet voel.
Dat oordeel is misschien een persoonlijk gekleurde indruk. Niet ieder hoeft het met me eens te zijn dat strakjes wat vrouwelijk taalgebruik is, wellicht ook typerend voor een lagere vorm van het onderwijs. Als Hugo de Jonge het gebruikt, zie ik de misschien wel gehurkt zittende onderwijzer – prof. Dijkgraaf kan ik me moeilijk als strakjes-zegger voorstellen.
Anoniempjes kwam in de Kamer langs – maar dan niet als bijwoord, wel als meervoud van anoniempje, verkleinwoord van het bijvoeglijk naamwoord anoniem. Zo kan iemand kennelijk als N.N. op Facebook of Twitter figureren en zo’n ‘bericht van een onbekende’ verzenden, andere posts liken e.d. Dat gebeurt binnen de regels van het Nederlands vaker, een bijvoeglijk naamwoord + verkleinuitgang samen creëren een zelfstandig naamwoord met de betekenis ‘een concreet voorbeeld van’ zoals bij kleuren: een geeltje, een witje en in deze tijd van het jaar een groentje.
De gebruikelijkste en normaalste categorie waar we een verkleinwoord van maken is het zelfstandig naamwoord. (Eigennamen is een ander geval, ook in de politiek.*)) Toch zijn daar beperkingen op zoals in het geval van niet-telbare concrete woorden (neem stofnamen of stofachtige zoals melk, sneeuw). Kan het wél zoals bij biertje dan bedoelen we ‘één bepaalde hoeveelheid bier’, vergelijk chocolaatje. Ook abstracte woorden laten zich niet simpeltjes verkleinen, neem uitspraak (bv. van een rechtbank maar ook de pronunciatie), proces-verbaal, bevrijding – daar kun je achtereenvolgens moeilijk -je, -tje of -kje achter zeggen. Daarom is het opmerkelijk als er in de TK-Handelingen van 2023 dit soort voorbeelden vindbaar zijn van woorden die hooguit incidenteel of specifiek wel eens van een diminutief-uitgang te voorzien zijn zoals een heel klein facetje of iets op een akkoordje gooien. Maar bij meervoudig gebruik zijn ze werkelijk meer aandacht waard:
- (….) allemaal parkeerproblemen die in de binnensteden ontstaan door allerlei GroenLinksbestuurtjes die parkeerplaatsen opheffen (Wybren van Haga, Van Haga)
- Wordt daarover nagedacht of gaat het alleen maar over de risico’s en de eventueel nadelige aspectjes eraan? (Thierry Baudet, FvD)
- Uiteindelijk gaan ze het weer bedisselen in coalitieakkoordjes na de verkiezingen. (Baudet)
Hier zou wel eens dedain uit kunnen spreken.
*) Aanvulling 09.09.2023: In dit blog ging het al diverse malen over de politieke-taalconstructie verkleinwoord van eigennaam + doen: Opstelten, Buma en Hekking.
