Aandacht vragen kan een spreker op allerlei manieren, al was het maar door op de tafel te slaan. Die concrete aanpak volgt Mark Rutte weliswaar meer dan eens in het wekelijkse gesprek op de televisie (echt, oprecht!), maar het is net alsof we dat niet mogen zien want het wordt eigenlijk nooit in beeld gebracht.
Een beroemd voorbeeld van op die manier om attentie schreeuwen zou de toenmalige Sovjet-premier Nikita Chroestjev geleverd hebben door – aldus bijvoorbeeld De Telegraaf van 13 oktober 1960 – eerst met de vuist en daarna met z’n schoen op de lessenaar te slaan tijdens een vergadering van de Verenigde Naties. Beuken zegt De Telegraaf, over lawaai gesproken.
De Telegraaf 13.10.1960 (naar Delpher)
Collega Mark Rutte doet het bescheidener. Wil de Nederlandse premier iets onderstrepen, dan is het benutten van echt en oprecht een van de voorbeelden (zie de bijdrage Echt, oprecht.) Grote woorden gebruiken is een andere methode van hem (er zullen vast nog wel voorbeelden volgen in dit blog), maar het is minstens zo natuurlijk om via intensiverende bijwoorden kracht aan andere woorden te verlenen. Enorm kan in die rol dienst doen (voorbeelden van Rutte: een enorme hijs, een enorme sloot, een enorme poeha), zeer (voorbeelden van Rutte: zeer laag gespannen verwachtingen, zeer gemotiveerd, zeer paraat), erg (voorbeelden van Rutte: erg onthecht, niet erg veel) maar bijvoorbeeld ook heel.
Denk niet te licht over de betekenis van het woord heel voor Mark Rutte. In de tijd van zijn premierschap heeft hij het tot nu (halverwege oktober 2016) alleen al een kleine 3000 maal gebruikt op zijn persconferenties. Daar komen enkele honderden hele nog bij (hele duidelijke, hele kleine, hele vervelende, hele ongemakkelijke en noem maar op). 1)
Heel is in zoverre een bijzonder bijwoord-van-graad omdat het zo vaak andere bijwoorden van graad onderstreept terwijl die op zich dus al een uitgesproken betekenis hebben: erg wordt dan versterkt tot heel erg (heel erg onthecht) en hetzelfde gebeurt bij veel (heel veel lol, heel veel ellende, (dat) heel veel mensen heel veel vinden). Maar Rutte zegt bijvoorbeeld ook heel aanzienlijk, heel precies, heel gericht, heel heftig, heel zorgvuldig.
Het opmerkelijke van die laatste voorbeelden schuilt in het feitelijk overbodig geworden en daarmee inhoudsloze heel. Terwijl heel in oorsprong de totaliteit benadrukt (heel = geheel) en dus een onderstreping is van wat er volgt, is het aan een forse inflatie onderhevig geworden door het frequente gebruik. Kijk naar de voorbeelden van hiervoor: aanzienlijk betékende zonder meer al ‘belangrijk, aanmerkelijk’; precies wás op zich al ‘juist, nauwkeurig, nauwnemend’; gericht ‘met een welomschreven doel’; heftig was ‘hevig’ en zorgvuldig staat in Van Dale omschreven als ‘waaraan veel zorg besteed is’.
Al die woorden zijn dus sowieso al iets waar een hoge mate in uitgedrukt wordt, woorden die feitelijk geen nadere tik op de tafel verlangen. Door ze tóch van een onderstreping te voorzien, vraagt een spreker er nogmaals extra aandacht voor, althans tijdelijk. Het duurt niet (heel (erg)) lang, of de voorvoeging van een bijwoord van graad als heel verandert aanzienlijk, precies, gericht, heftig en zorgvuldig juist tot woorden met een zwákkere betekenis dan voorheen. Het is de afstomping van woorden die voorheen scherpe kanten bezaten. Daar heeft de politieke taal meer voorbeelden van.
1) Kleine, versterkende bijwoorden komen veel in Ruttes taal voor en zijn daar dus een karakteristiek van. Erg, zeer en enorm figureren in ruim 180 persconferenties samen bijvoorbeeld een 1000 maal.
