IN HET NIEUWS is De wereld draait door met het taal-item van de uitzending van eergisteren, maar laten we beginnen in Duitsland. Als het net als in de afgelopen jaren gebeurt, wordt daar nog juist in de eerste helft van januari bekendgemaakt wat in het Duits het Unwort des Jahres 2016 is. Verrassend snel na de Wende van eind 1989 nam iemand bij onze oosterburen het initiatief om een woord te kiezen dat als Unwort gebrandmerkt zou moeten worden. Unwort heb ik begin 2015 in een column vertaald met wanwoord. 1)
Het nieuwe INL (sinds kort omgedoopt tot het Instituut voor de Nederlandse Taal) houdt alweer enkele jaren de verkiezing van iets vergelijkbaars onder de aanduiding Weg met dat woord! Iets vergelijkbaars, ja er zijn verschillen. Het uitroepteken uit de Nederlandse benadering ontbreekt in wat er in Duitsland gedaan wordt. Dat is niet toevallig, het Unwort des Jahres is een duidelijk serieuzere zaak ook al kan iedereen er net als aan Weg met dat woord! aan deelnemen. Het verschil blijkt uit de voorgeschiedenis en niet minder uit het resultaat voor het jaar 2015. In het Nederlands kozen we met overweldigende meerderheid van stemmen me als bezittelijk voornaamwoord, Gutmensch kwam bovenaan te staan in Duitsland. Me lijkt een mondelinge, dialectische variant die dus uit een publieke verkiezing naar voren kwam. In Duitsland is een jury die wat voorstelt en die een weloverwogen keuze maakt uit wat er is aangedragen: erkende taalwetenschappers en vooraanstaande personen uit de media zijn het; ze beargumenteren wat zij uiteindelijk als hoogste (enkelvoud en meervoud) geselecteerd hebben.
In Duitsland is het geen lolletje, in tegenstelling tot wat het Leidse Instituut gesteund door bijvoorbeeld DWDD doet ook al schuiven er hoogleraren aan die hun persoonlijke voorstellen mogen presenteren. De oogst aan de tafel van 17 november 2016 was robotisering, transparantiebeleid, het figuurlijk bedoelde werkwoord landen, factchecking en depriminderen. Dat de professoren niet-taalkundigen zijn, doet niet ter zake want de argumentatie speelt nauwelijks een rol in het verdere geheel van Weg met dat woord! Het gaat kennelijk om een hooggeleerde aftrap.
DWDD 17.11.2016
Het resultaat van de wedstrijd in 2015: “Me moeder, me pa en me zus: deelnemers aan de verkiezing kunnen het foutieve gebruik van me niet meer aanhoren. Me kreeg 30% van de 25.000 stemmen en is daarmee de overtuigende verliezer van dit jaar.” Aldus het persbericht dat de uitslag wereldkundig maakte.
De Duitse tegenhanger is uitvoeriger, informatiever en verklarender: “Das Wort „Gutmensch“ ist zwar bereits seit langem im Gebrauch und wurde auch 2011 schon einmal von der Jury als ein zweites Unwort gewählt, doch ist es im Zusammenhang mit dem Flüchtlingsthema im letzten Jahr besonders prominent geworden. Als „Gutmenschen“ wurden 2015 insbesondere auch diejenigen beschimpft, die sich ehrenamtlich in der Flüchtlingshilfe engagieren oder die sich gegen Angriffe auf Flüchtlingsheime stellen. Mit dem Vorwurf „Gutmensch“, „Gutbürger“ oder „Gutmenschentum“ werden Toleranz und Hilfsbereitschaft pauschal als naiv, dumm oder weltfremdes Helfersyndrom diffamiert. Der Ausdruck „Gutmensch“ floriert dabei nicht mehr nur im rechtspopulistischen Lager als Kampfbegriff, sondern wird auch hier und dort auch schon von Journalisten in Leitmedien verwendet. Die Verwendung dieses Ausdrucks verhindert somit einen demokratischen Austausch von Sach-argumenten. Im gleichen Zusammenhang sind auch die ebenfalls eingesandten Wörter „Gesinnungsterror“ und „Empörungs-Industrie“ zu kritisieren. (Der Ausdruck „Gutmensch“ wurde 64-mal und damit am dritthäufigsten eingesendet.)”
De kern van de Duitse tekst: via het loutere gebruik van het woord Gutmensch eigenschappen als tolerantie en medemenselijke hulpvaardigheid iemand in zijn goede naam aantasten. Dat heeft meer soortelijk gewicht en is minder vrijblijvend dan de West-Nederlandse ergernis omtrent het geschreven gebruik van me zus: dat komt neer op het weglaten van een n.
Prof. dr. Horst Dieter Schlosser (Frankfurt am Main) begon in 1991 met het Unwort des Jahres. Ausländerfrei was het eerstgekozen woord – even politiek geladen als het huidige Gutmensch en zo waren er meer in de afgelopen 25 jaar. De jury maakt in Duitsland wérkelijk een maatschappelijk statement. Dat kan met een voorloper te maken hebben in het werk van Victor Klemperer. Deze romanist en hoogleraar in Dresden bestudeerde tijdens de opkomst van het nationaal-socialisme het politieke taalgebruik minutieus (ja aan den lijve) en maakte daarover notities onder de afkorting LTI. Daarachter ging de Latijnse aanduiding schuil voor de taal van het Derde Rijk.
Graf Victor Klemperer Dresden (foto SR)
Wat Klemperer destijds deed is fascinerend voor wie er kennis van neemt, het Unwort des Jahres is waarachtig van gewicht voor het hedendaagse Duits. Weg met dat woord! is van een andere orde. Je zou wensen dat het Instituut voor de Nederlandse taal daarnaast een verkiezing van het Wanwoord van het jaar begint als evenknie van het Duitse Unwort des Jahres.
1) Ik wist toen niet dat Rik Schutz wanwoord niet lang daarvoor ook al eens gebruikt had op Twitter. Annemarie Oster zal op haar beurt van Rik en mij geen weet gehad hebben toen zij haar Volkskrant-column eind 2015 schreef. Misschien is het ook elders vindbaar maar het woord moet wel zéer weinig gangbaar zijn.
Aanvulling 10.01.2017: Het Duitse Unwort van 2016 is net bekend gemaakt, Volksverräter.
Süddeutsche Zeitung (fragment) 10.01.2017
Aanvulling 08.12.2017: Zie inmiddels een andere bijdrage in dit blog.
Aanvulling 16.01.2018: In Duitsland is Alternative Fakten gekozen tot Unwort van het jaar 2017.
Aanvulling 15.01.2019: Het wanwoord van 2018 in Duitsland is de politiek gemunte term Anti-Abschiebe-Industrie geworden. Let op het achtervoegsel –industrie, uit dezelfde sfeer als –straat.
