Verantwoordelijkheid nemen

Er is met de uitdrukking verantwoordelijkheid nemen iets bijzonders aan de hand, als we kijken naar de geschiedenis van laten we zeggen de laatste halve eeuw. Allereerst het voorkomen van het woord verantwoordelijkheid. Via Ngramviewer van de Koninklijke Bibliotheek zien we in de afgelopen eeuwen een geleidelijke groei van de frequentie van het begrip verantwoordelijkheid met daarbinnen een duidelijk opgaande, intrigerende lijn halverwege 1940-1950.

Een tweede zichtbare toeneming in het voorkomen van het woord ligt een halve eeuw later. Dat kan ontstaan zijn door die vaste combinatie van verantwoordelijkheid met het werkwoord nemen. Dit gezamenlijke voorkomen is herkenbare taal voor wie in een royale periode rond 2000 luistert naar politici – Mark Rutte is daar allerminst een uitzondering op. In zijn gesprekken voor de publieke omroep en op zijn persconferenties gebruikt hij het soms niet, soms daarentegen vele malen.

Verantwoordelijk zijn en dus verplicht om rekening en verantwoording af te leggen, is een term met een zekere zwaarte. Samenstellingen als verantwoordelijkheidsbesef en verantwoordelijkheidszin onderstrepen het soortelijk gewicht eveneens, net als de uitdrukkingen verantwoordelijkheid dragen of verantwoordelijkheid op zich nemen.

WIEGEL (screenshot Mediacourant)

Verantwoordelijkheid nemen is in het Haagse jargon waarschijnlijk in zwang geraakt zo rond 1980. Tot die tijd was het gebruikelijker als bijvoorbeeld een overheidsorgaan verantwoordelijkheid nam voor iets óf iets voor z’n verantwoordelijkheid nam. Een van de eerste politici die de verkorte uitdrukking z’n verantwoordelijkheid nemen (zónder voor) gebruikten was Hans Wiegel (en wel in oktober 1973). Dat betrof een soort dreigement, uitgesproken bij de Algemene en Politieke Beschouwingen. Over iets met betrekking tot de Benelux zei hij volgens de Handelingen: “Wij wensen een klinkklaar antwoord van de Regering op dit punt. Komt dat niet, dan moet de Kamer haar verantwoordelijkheid nemen.” Verantwoordelijkheid nemen voor of voor je verantwoordelijkheid nemen (‘staan voor iets wat  binnen de bevoegdheid valt’) onderscheidde zich dus van de nieuwe vorm verantwoordelijkheid nemen, een aansporing voor dan nog vooral een politiek orgaan om iets te ondernemen.

Die talige aanpassing moet onderwerp van attentie geweest zijn in Trouw, getuige wat minister Albeda van Sociale Zaken een aantal jaren na Wiegels première in de Kamer zei (in 1980) in verband met een mogelijke loonmaatregel die hij het liefst wilde voorkomen: “Als het misloopt dan zullen wij onze verantwoordelijkheid nemen. De taalkundige rubriek van Trouw stelt dat je dan moet zeggen ‘dan moet je je verantwoordelijkheid dragen’. Dus dat doe ik dan maar.”

De aangepaste manier van zeggen is inmiddels zó vaak gebruikt en dus zó verbleekt, dat alle juridische of morele inhoud verdwenen is – het begint in de buurt te komen van simpelweg ‘doen’, of nog wat preciezer omschreven ‘doen wat je ook zou kunnen laten’. Als Mark Rutte in een van zijn eerste televisie-gesprekken in de rol van minister-president op 10 december 2010 zegt (tegenover Sven Kockelmann): “Iedereen moet zijn verantwoordelijkheid nemen”, illustreert hij de betekenisverzwakking van de uitdrukking. Iedereen! Z’n concrete oproep drie jaren later om niet te twijfelen aan het economische klimaat en dus gerust dingen aan te schaffen, onderstreepte hij op dezelfde manier tegenover Ferry Mingelen: “Dan moeten we ook wel met z’n allen verantwoordelijkheid nemen”. Met z’n allen! (31 mei 2013 – Rutte zelf droeg zijn steentje bij door naar de kroeg te gaan.) Als iedereen, als we met z’n allen verantwoordelijkheid, iedereen, wat kan dat dan nog voorstellen.