Echt een vondst van de NOS, in de tijd van de kabinetsformatie een terugblik-in-stukjes vertonen, een kleine geschiedenis van vroegere pogingen om een regering samen te stellen. De Formaties. Alle afleveringen smaken stuk voor stuk naar meer. Jammer is alleen dat ze op onvoorspelbare ogenblikken langskomen op NPO 24 en dat het (voorzover ik weet) niet zichtbaar is op een of andere site. Minister-president J.E. de Quay (1901-1985) verscheen in het overzicht met een gesprekje in het kader van het eindejaarsoverzicht van 1959 want deze KVP’er was juist minister-president geworden. Hij vond het plezierig om zich langs deze weg tot “de mensen” te kunnen richten.
J.E. DE QUAY
Spreek het woord mens uit op de meest gangbare manier (en dus niet “mins” met een langere i zoals dat in bepaalde lecten van het Nederlands gedaan wordt). De klinker in dat woord is dezelfde als die van zeg, wet, les en zo voort. Maar laat nu tijdens de realisering van “mens” de beneden-kaak wat zakken waardoor de mond iets verder open gaat en opeens moeten we mens anders schrijven om de uitspraak correct weer te geven: “mäns”. De korte ä wordt iets lager uitgesproken dan de korte è, dat is het gevolg van die iets verlaagde onderkaak.
Zó zei premier De Quay het in 1959, “mänsen”. En dat niet alleen, hij had het in zijn korte bijdrage ook over “zästig” (60), “wänsen” (wensen). Die ä in de uitspraak van Jan de Quay was een driekwart-eeuw geleden in zijn kring gangbaar. In de uitspraak van de iets jongere en ook minister-president geworden Barend Biesheuvel (1920-2001) was soms hetzelfde te horen: in De Formaties zegt hij eenmaal “än” voor en, en zette z’n duimen toen als het ware even onder z’n bretels. 1)
Ik denk dat die wijze van spreken een wat däftige manier is geweest, en daarvan zijn er meer voorbeelden. Er is reden voor, te veronderstellen dat het de oude uitspraak van een veel grotere groep geweest is, maar alleen in de conservatieve bovenlaag bewaard. Sociaal hoger sprak fonetisch soms lager.
1) Biesheuvel afkomstig uit de kring van “gefortuneerde boeren in de Haarlemmermeer” nam na zijn einde als minister-president (veroorzaakt doordat informateur Burger in kon breken bij de ARP dankzij achtereenvolgens toezeggingen om minister te worden door Jaap Boersma en “Gaius”, W.F. de Gaay Fortman in een kabinet onder leiding van Joop den Uyl) verbitterd afscheid van de Haagse politiek. De Gaay Fortman beschrijft dat in zijn herinneringen, verteld aan Willem Breedveld en John Jansen van Galen (Utrecht 1996).
