Een vroege observeerder van politieke taal: Victor Klemperer (7)

In de dierentuin van de jodenkooien

Je moet maar net weten waar Klemperer precies naar verwees aan het eind van het volgende citaat: “Ik observeerde steeds nauwkeuriger hoe de arbeiders in de fabrieken praatten en hoe de beesten van de Gestapo spraken en hoe mensen zich bij ons in de dierentuin van de jodenkooien uitdrukten.” Zó vertaalde W. Hansen op blz. 26 van LTI deze Duitse zin: “Ich beobachtete immer genauer, wie die Arbeiter in der Fabrik redeten, und wie die Gestapobestien sprachen, und wie man sich bei uns im Zoologischen Garten der Judenkäfige ausdrückte.” De mensen in de dierentuin van de jodenkooien, dat moeten de huisgenoten van de Judenhäuser zijn. Het eerste Judenhaus waar Victor en Eva Klemperer gedwongen in werden ondergebracht aan de Caspar David Friedrichstraße in Dresden ligt op een steenworp afstand van de plek waar Klemperers manuscripten tegenwoordig bewaard worden, de SLUB (de Sächsische Landesbibliothek – Staats- und Universitätsbibliothek). Het Japanische Palais (dat vroeger Holländisches Palais heette) is een van de SLUB-voorlopers – Klemperers bibliotheek, zolang hij er mocht komen:

In een Judenhaus werd er op allerlei momenten via invallen nagegaan of er iets vindbaar was waar de bewoners mee belast konden worden. Klemperer schrijft wat hem overkwam bij een van die gelegenheden: “Nie, in meinem ganzen Leben nie, hat mir der Kopf so von einem Buche gedröhnt wie von Rosenbergs Mythus.” Hansen vertaalt die zin en wat er direct op volgt op deze manier: “Nooit in mijn leven, nooit, heeft mijn hoofd zo van een boek gedaverd als van Rosenbergs Der Mythus des 20. Jahrhunderts. Niet omdat het een buitengewoon diepzinnig, moeilijk te begrijpen of schokkend werk was, maar omdat Clemens er minutenlang mee op mijn hoofd hamerde.” De vertaler vervolledigt dus ten behoeve van de lezer de titel van het boek van Rosenberg maar die kwestie is simpeler opgelost dan het probleem van de vertaling van deze passage. Klemperer zegt het wat komisch-dubbelzinnig om de lezer eerst in het duister te laten door het werkwoord dröhnen te gebruiken. Is ‘daveren’ in deze context de beste keus? Of wellicht een constructie met ‘barstende koppijn’? Ik weet het niet. Onjuist lijkt mij het overzetten van Lektüre door ‘werk’. Niet de abstracte lectuur was iets om hoofdpijn van te krijgen, wél als de Gestapo met het concrete boek slaat.
Johannes Clemens was degene die dat deed, hij staat bekend als Schläger, vertaald als Vechtersjas.

In LTI gaat de aandacht in essentie uit naar de taal. Wat er in de Nazi-tijd aan maatregelen tegen de Joden werd uitgevaardigd dat blijkt duidelijker uit Klemperers dagboeken, waar hij naast de taalobservaties dergelijke dingen opschrijft op het moment dat ze zich aan hem voltrekken. Het bijeenbrengen in één onderkomen van Joodse gezinnen is een voorbeeld (het Judenhaus), publiekelijk niet in een rij mogen aansluiten, toenemend beperkingen opgelegd krijgen in het openbaar vervoer of in de tijd dat ze zich buitenshuis mogen bevinden, niet op bezoek mogen of dat ontvangen, geen krantenabonnement mogen hebben, administratieve zaken uitsluitend mogen aankaarten via de Joodse Gemeente – het is één groot systeem van het wegzetten en wurgen van een deel van de bevolking op basis van enkel hun biologische herkomst. Dat Klemperer dus steeds minder in staat is om aan het maatschappelijk verkeer deel te nemen en bijgevolg de taal van het Derde Rijk in de praktijk te observeren, verklaart waarom er tegen het einde van het boek een afsluitend hoofdstuk volgt, Proef op de som. Dat wordt ingeleid met Klemperers dramatische weergave van de gebeurtenissen in Dresden van 13/14 februari 1945.