Na het voorafje over Schratt en Frans Jozef nu naar de aanleiding van deze twee stukjes, het boek waarin een reeks interessante parallellen tussen het Habsburg van vroeger en het Europa van nu beschreven wordt. De schrijfster heeft eerst in Brussel gewoond, later in Wenen: ze is nog steeds een van de weinigen die in de Nederlandse media over de hedendaagse politieke gebeurtenissen in Oostenrijk schrijven. Daar is veel aan de hand: een rechter uit het Constitutionele Hof is enkele dagen geleden opgestapt (hij was nog niet lang geleden minister van Justitie, en schreef als hoge rechter over vertrouwelijke zaken appjes met een topambtenaar op het ministerie, deze betoonde zich append racistisch). Er is in dit blog vaker op gebeurtenissen in Wenen gewezen die niet direct passen in het beeld van een moderne Westerse staat in de EU zoals een inval door Justitie thuis bij de minister van Financiën die daarover getipt wordt en wiens vrouw nog even een laptop weg kan smokkelen in een kinderwagen. Lees bijvoorbeeld de Süddeutsche Zeitung om daar van op de hoogte te blijven met behulp van de pen van bijvoorbeeld Cathrin Kahlweit of Alexandra Föderl-Schmid, vroeger Weense collega’s van Caroline de Gruyter.
De stijl van Caroline de Gruyter wordt vooral gekenmerkt door veel korte zinnen in Beter wordt het niet – Een reis door het Habsburgse Rijk en de Europese Unie. Ik schrijf zomaar een paar regels over, p. 136: “In 1945 gingen de Clary’s op de vlucht voor de communisten. Ze namen niets mee. Met veel geluk en dankzij de hulp van een aantal Tsjechische medewerkers belandden ze uiteindelijk in Duitsland, waar ze een paar jaar bij familie logeerden. Ten slotte streken ze neer in het enige huis dat ze nog bezaten. In Venetië. Ze hadden geen sou. Mensen ‘leenden’ hun stookhout voor de winter.”
Over de taal. Op p. 233 wordt Europa “een gemankeerde federatie” genoemd. Over het woord gemankeerde struikel ik in stilte, gissend naar de precieze betekenis ervan. Via Delpher kies ik voor het zoeken van dat begrip in boeken. Vroeg in de 20ste eeuw zie ik een gemankeerde afspraak, een gemankeerde avond, een gemankeerde echtgenoot, een gemankeerde artieste, “matrone”, een gemankeerde zoon.
Veel maar zeker niet alles daarvan past bij wat het Franse woordenboek ons geeft onder manqué, vast het woord waarop gemankeerd teruggaat. Van Dale Frans bevat un garçon manqué – het ís een meisje maar het had een jongen moeten zijn. Een vie manquée is ‘verknoeid leven’. Mislukt is hier de overeenkomstige betekenis of ‘niet doorgegaan’. Maar een positief gebruik in het Frans (noemde me een kennis) in het geval van un cuisinier manqué: dat is geen mislukte kok, nee aan iemand is een kok verlóren gegaan (hij werd iets anders maar had een prima kok kunnen zijn geweest want hij kon heerlijk koken).
In de Grote Van Dale staat gemankeerd omschreven voor iemand die zijn carrière is misgelopen (met als voorbeeld een gemankeerde dominee).
Als we in de Handelingen van de Tweede Kamer kijken, vinden we de volgende zinnen in het kalenderjaar 2020, ook weer lukraak gekozen:
• De heren Wiersma en Paternotte vroegen beiden naar de gemankeerde kennismakings-periodes voor nieuwe studenten.
• Dan moet hij de Eerste Kamer er toch van overtuigen dat zijn gemankeerde wet aangenomen moet worden.
• De processen tegen Geert Wilders vormen het grootste naoorlogse schandaal in onze geschonden en gemankeerde democratie.
• Het gevaar is nu toch dat we nog een hele lange tijd in een gemankeerde anderhalvemeter-samenleving moeten opereren (…)
• Mocht een uiterst kleine meerderheid dan toch uiteindelijk dit gemankeerde, verouderde en oneerlijke verdrag met Canada goedkeuren (…)
Wat het eerst opvalt is dat het in het Frans en in vroeger Nederlands kennelijk vaak direct of indirect over personen ging en nu niet meer. Die personen waren vooral iets niet geworden wat ze zelf of anderen juist hadden gehoopt of nagestreefd: ze waren in een bepaald opzicht mislukt.
Bij het tegenwoordige gebruik in het Nederlands moeten we in de eerste plaats denken aan iets waar wat aan ontbreekt, een mankement en dat is een logische gedachte. Maar ons mankeren is wel hetzelfde werkwoord als het Franse manquer, in die taal is het dus iets veel sterkers dan een vlekje.
Sprekers van het Nederlands die misschien onbewust iets van een betekenisverschuiving registreren, voelen zich allicht onzeker wanneer gemankeerd gebruikt wordt – en kunnen dan in hun aarzeling daarover struikelen. Wat bedoelde Caroline de Gruyter bijvoorbeeld precies met Europa als gemankeerde federatie?
Gemankeerd belandt trouwens pas vrij laat in de Grote Van Dale: 1984. In de Nederlandse versies van de “Grote Van Dales” van de vreemde talen Engels, Duits en Frans staat het niet als lemma opgenomen, evenmin als in Van Dale NN (Hedendaags Nederlands). Een manco, lijkt me.
Afsluitend nog even weerom naar Franz Joseph en die Freundin, mevrouw Schratt. Een jaar na het overlijden van haar man in 1909 zouden de keizer en zij dus een Geheimehe aangegaan zijn, een matrimonium conscientiae. Naar verluidt gesloten in de kleine Andreaskapel in het aartsbischoppelijk paleis bij de Stephansdom in Wenen. Dat gebeurde weliswaar ten overstaan van het hoogste lokale kerkelijke gezag maar verder zonder de gebruikelijke formaliteiten. Zou dat een voorbeeld van een gemankeerd huwelijk kunnen zijn geweest? Het blijft struikelen dat woord.
