Denken over gedachtegoed (i). Van gedachtengoed naar gedachtegoed

Door de uitgelekte notitie van Pieter Omtzigt (intern, bedoeld voor de commissie-Spies) en door de bekendmaking van late geldschieters aan de CDA-campagnekas kreeg ook de reactie van de gulle, anonieme gever de attentie die deze verdiende. Hans van der Wind over zijn donatie: “Daar is niets geheimzinnigs aan. Ik doe dat vooral omdat het gedachtegoed mij aanspreekt.” Van der Wind gaf zoveel wegens het gedachtegoed van de christen-democraten. Dat was een interessant onderscheid met de tekst van Omtzigt die op dat punt vaststelde dat het er met het CDA (toen nog de partij waar hij lid van was) wel erg mager voor stond. Hij spreekt van een “gebrek aan (een concretisering van de) inhoudelijke visie” (p. 5).
Net als het geval bleek met joods-christelijke traditie blijkt ook gedachtegoed niet een eeuwenoude term te zijn. Wie zoekt in de Handelingen moet er rekening mee houden dat het woord aanvankelijk als gedachtengoed geschreven is, tegenwoordig gedachtegoed sinds de nieuwe spelling van even voor 2000.*)

Het begrip gedachtengoed werd geregeld gebruikt in de debatten over Willem Aantjes, de in zijn leven politiek van rechts naar links opgeschoven fractievoorzitter van het CDA, voortkomend uit de ARP. Terwijl er debatten gaande waren over de positie van Nederland in de NAVO en zelfs een eventueel het vertrek hieruit (Aantjes was kritisch wegens het stationeren en eventueel gebruiken van de neutronenbom die door anderen minder zwaar neutronengranaat genoemd werd, hij zou er de NAVO voor willen verlaten), kwamen er geruchten over een oorlogsverleden van Aantjes naar buiten. Het werd gelekt via het Nieuwsblad van het Noorden (06.11.1978) dat er lucht van het gekregen door toedoen van de vrouw van Loe de Jong die erover belde met haar broer in Assen.

Het lopende onderzoek door het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie (RIOD) van Loe de Jong (op verzoek van het kabinet Van Agt) veranderde door deze persoonlijke betrokkenheid van De Jong niet: het moet een illustratie zijn van de destijdse statuur van Loe de Jong dat hij dat niet aan anderen over liet toen hij persoonlijk betrokken bleek bij het lek. Op het RIOD-rapport kwam via vervolgonderzoek door de Tweede Kamer zelf veel kritiek: “Het RIOD had onder meer ten onrechte geconcludeerd dat hij als bewaker was opgetreden in Port Natal, dat hij lid was geweest van de Waffen SS, dat hij het Nederlanderschap had verloren en dat hij er zelf voor had gekozen om in Duitsland te gaan werken.” (Aldus de website parlement.com.)

Het GPV-kamerlid Bart Verbrugh (het GPV ging later op in de ChristenUnie) merkt in het debat van 16.11.1978 op over het rapport van De Jong:
• Het rapport vraagt niet in hoeverre de heer Aantjes wel of geen aanhanger van het antirevolutionaire gedachtengoed is geweest
• De conclusie moet zijn, dat de afwijzing van de non-coöperatie met de Duitsers door Wim Aantjes niet het gevolg was van zijn grote trouw aan de Catechismus en de leer van de Gereformeerde Bond, maar van het feit, dat hij in die tijd het antirevolutionaire gedachtengoed slechts marginaal moet hebben aangehangen.

Misschien is het goed om in plaats van nader in te gaan op de kwestie-Aantjes terloops op het leeftijdsaspect te wijzen. Wat Aantjes precies had gedaan rond 1940 werd in dit debat soms wel in verband gebracht met zijn leeftijd (Aantjes was geboren in 1923 en was bij de Duitse inval 17 jaar, als hij in Duitsland te werk gesteld wordt 21) namelijk wanneer er gesproken werd van “de jonge Aantjes”. Maar iemand van 17 mag tegenwoordig bijna als een volwassene beschouwd kunnen worden, in 1940 moest zo iemand nog tot zijn 25ste wachten voordat hij zou mogen stémmen. Om gekozen te wórden was toen nog het bereiken van de 30-jarige leeftijd een vereiste, 13 jaar later.
Ik weet niet, of er in 1978/1979 voldoende besef geweest is dat men terugkijkend een middelbare scholier in 1940 vanuit volwassener normen beoordeelde dan destijds met die hoge leeftijdsgrenzen voor het stemmen en gekozen worden. Bij de leeftjdskwestie komt een kenniskwestie: zelfs Loe de Jong wist aanvankelijk niet dat er onderscheid was tussen de Waffen-SS en de Germaansche-SS. Het Nieuwsblad van het Noorden kopte veelzeggend verkeerd althans onvolledig SS maar ging in een toegevoegd tekstje enigszins op het verschil in. Bijna als in een voetbalstadion dat Auf Wiedersehen joelt wanneer een Duits team een toernooi dreigt te moeten verlaten, commentarieert de krant direct prominent “Adieu Aantjes”.

Sinds de kwestie-Aantjes begon het begrip gedachtengoed vaker op te duiken, geregeld maar zeker niet alleen in verband met de christen-democratie. In de beschouwelijker ingestelde Eerste Kamer viel het vaker dan in de Tweede. Er is daar onder andere ook sprake van liberaal en humanistisch gedachtengoed. Het werd een succesvol begrip, talloos vaak (nu ja, bij wijze van spreken) komt gedachtengoed vanaf 1990 in de Handelingen voor en enkele jaren verderop niet minder frequent hetzelfde maar dan door de spellingwijziging van 1995 als gedachtegoed geschreven begrip.

Dat is iets om de gedachten verder over te laten gaan na de slotopmerking in deze aflevering, dat ook Omtzigt zélf het woord in zijn memo aan de commissie-Spies gebruikt. Hij schrijft over het succes van zijn eigen Twitter-account: “Let wel: ik zeg dit niet om mezelf op de borst te kloppen, maar om ervoor te pleiten dat er nagedacht wordt over hoe een grote groep mensen, ook buiten het CDA, kan worden bereikt om het gedachtengoed van onze partij onder de aandacht te krijgen.” (p. 22) Er zijn nog altijd veel mensen die gedachtengoed schrijven.

*) Ewoud Sanders wees er in de NRC van 22.06.2021 op dat christen-democratisch juist al wat ouder is: “De woordcombinatie christelijk-democratisch duikt bij mijn weten voor het eerst op in 1869.”